Monday, October 12, 2009

Արցախի Ազատագրական Շարժումների Պատմություն 1-ին դաս 6 Հոկտեմբեր 2009


Արցախը 1917-1923 թթ.
• 1917 թ. Փետրվարի (26-27) Ռուսասատանում տեղի է ունեցել բուրժուական հեղափոխություն, որի արդյունքում տապալվեց ցարական միապետությունը եվ երկրում հաստատվեց Ժամանակավոր կառավարությունը: Մի քանի օրվա ընթացքում ցարական նախկին միապետությունը դարձավ աշխարհի ժողովրդավարական պետություններից մեկը: Երկրում հաստատվեց երկիշխանություն, դա համաշխարհային պատերազմի մեջ նորություն էր, եվ մի պետություն ղեկավարելու համար կողք-կողքի գոյություն էր ունենում երկու իշխանություններ՝ Բանվորների-զինվորների խորհուրդ եվ Բուրժուզաիայի ժամանակավոր կառավարություն: Երկրի քաղաքական իշխանությունը գտնվում էր խորհուրդների ձեռքին իսկ տնտեսական կառավարումը՝ ժամանակավոր կառավարության ձեռքին, որպեսզի խորհուրդները որեվե քաղաքական քայլ ձեռնարկելու պետք է ստանային կառավարության համաձայնությունը:
• Այս վիճակը շարունակվեց մինչեվ 1917 թ. ամառը (Հուլիս), որից հետո վերացվեց խորհուրդների իշխանությունը ու երկրում ստեղջվեզ ժամանակավոր կառավարություն: Այս իրադարձությունների արդյունքում անշուշտ փոփոխություններ տեղի ունեցան ամբողջ կայսրության կառավարման մեջ: Նախ բոլոր ժողովուրդները, այդ թվում եվ հայ ժողովուրդը ու նրան մաս կազմող Արցախը ողջունեցին ցարական միապետության տապալվումը, եվ այստեղ եվս 1917 թ. մարտի կեսերին առաջ եկան բանվորների, գյուղացիների եվ զինվորների խորհուրդներ: Սակայն չնայած դրան, դեռ եվս պաշտպանվում էր նախկին պաշտոնյաների դիրքերը:
• Անդրկովկասը կառավարելու համար արագորեն ստեղծվեց մի մարմին որը պետք էր երկրամասը ղեկավարեր մինչեվ սահմանադիր ժողովի հրավիրումը: Այդ ժամանակ Արցախում գոյություն ունեին մի շարք քաղաքական իշխանություններ՝ (Հայ Հեղափոխական Դաշնկացություն), (Բոլշեվիկյան կուսակցություն),)Մենշեվիկյան կուսակցություն), եվայլն...: 1917 թ. ամռանը Շումիում լույս է տեսնում բոլշեվիկների օրկան՝ «Նեցուկ» թերթը: Այն շարունակում է լույս տեսնըլ մինչեվ աշուն, որը խմբագրել է հետագային հայտնի ակադեմիկոս՝ Աշոտ Հովհաննիսյանը: Թերթից լույս է տեսել 8 համար (վերջին համարը Աշոտ Հովհաննիսյանը չի խմբագրել):
• Փետրվարյան իրադարձություններից հետո ստեղծվել էր պետական Դումայի որորշ պատգամավորներից՝ ՕԶԱԿՈՄ-ը (Անդրկովկասյան հատուկ կոմիտե), եվ այդ կոմիտեն ժամանելով Թիֆլիս երկրամասը ղեկավարել է մինչեվ Նոյեմբերի կեսերը, որից հետո այն լուծարվել է եվ ստեղծվել է Անդրկովկասյան Կոմիսարիատ:
• Հոկտեմբերին տեղի ունեցեվ հեղաշրջում որի հետեվանքով տապալվեց Ժամանակավոր կառավարությունը ու ստեղծվեց Խորհրդային իշխանություն, հետո առաջ եկավ Անդրկովկասյան Կոմիսարիատը որը հետո փոխարինվեց ՍԵՅՄ-ով, իսկ 1918 Մայիսի (26-28) այն լուծարվեց եվ Անդրկովկասում հանդես եկան երեք առանձին հանրապետություններ:
• Արցախցիները ակտիվորեն մասնակցել են այդ իրադարձություններին, 1917 թ. վերջերին Շուշիում տեղի ունեցած խորհրդակցության ժամանակ ստեղծվել է (Միջ-կուսակցական բյուրո), որի կազմի մեջ մտել է նաեվ քաղաքի թուրք բնակիչների ներկայացուցիչները: (Միջ-կուսակցական բյուրո)ն երկրամասը կառավարել է մինչեվ 1918 թ. հունիսի սկիզբը: Ի միջի այլոց (1905-1907) թթ. ազգամիջան ընդհարումներից հետո (հայ-թուրքական) հարաբերությունները շարունակում էին մնալ լրիվ չկարգավորված: Այս հանգամանքը ավելի ակնառու դարձավ 1917 թ., երբ պարզվեց որ թուրքերը շարունակում էին զենք կուտակել, իսկ սննդամթերքների պակասությունը արցախցիներին ստիպում էր վաճառել իրենց թաքցրած զենքերը, որի գնորդները թուրքեր էին: (Միջ-կուսակցական բյուրո)ն ամեն կերպ փորձում էր բարելավել հարաբերությունները երկու ժողովուրդների միջեվ:
• Արցախցիները միշտ էլ ձգտել են վերամաիվորվել Մայր Հայաստանի հետ: Արցախցիները խիստ դժգոհ էին 1918 թ. թե (Բրեստ-Լիտովսկի)ի եվ թե Բաթումի պայմանագրերից, ինչու՞: Կար ժամանակ (1918 թ. հոկտեմբեր-դեկտեմբեր) երբ Հայաստանի իշխանությունը կարող էր ձեռք մեկնել Արցախին եվ տեր կանգնել նրան, սակայն դա տեղի չունեցավ, իսկ 1918 թ. հունիսի 4-ին Թուրքիայի եվ Հայաստանի միջեվ Բաթումի պայմանագրով փաստորեն Արցախը եվ Զանգեզուրը դուրս մնացին Հայաստանի սահմաններից: Թե Արցախցիները եվ թե Սյունեցիները ըմբոստացան այդ երեվույթի դեմ: Արդեն հունիսի վերջից Քաջազնունին ստիպված էր հրահանգել Բաթումի պայմանգրում թույլ տրված սխալը ուղղելու համար:
• 1918 թ. հունիսի սկզբին Արցախում ստեղծվում է կառավարություն որի նախագահն էր Հայրապետ Մուսայելյանը (դաշնակ): Այդ կառավարությունը մեկ ամիս երկիրը կառավարելուց հետո արդեն հուլիսի (21-26) Շուշիի թեմական դպրոցի դահլիճում տեղի է ունենում Ղարաբաղի հայության 1-ին համագումարը:
• Ի միջի այլոց (1918-1920) թթ. տեղի է ունեցել Արցախահայության 10 համագումար: Համաշխարհային պատմության մեջ դա եզակի երեվույթ էր, երբ մի երկրամաս ամբողջ երկու տարի կառավարվել է համագումարների կողմից, մի բան որ տեղի է ունեցել Արցախում:
• Այս համագումարը քննարկել է մի շարք կարեվոր հարցեր նեվ ընտրել է (Ղարաբաղի Ժողովրդավարական Կառավարություն), նախագահ՝ Եղիշե Իշխանյան (դաշնակ), ներքին եվ արտաքին գործերի վարիչ՝ Հարություն Թումանյան, ֆինանսների վարիչ՝ Արշավիր Քամարյան (սոցիալ-դեմոկրատ), պարենավորման գործերի վարիչ՝ Արսեն Հովհաննիսյան (սոցիալիստ), պետական քարտուղար՝ Մելիքսեթ Եսայան (բոլշեվիկՕ:
• Համագումարը ընդունեց հռչակագիր որտեղ հայտարարված էր թե Արցախը իրեն ճանաչում է որպես Հայաստանի անբաժան մաս, եվ միեվնույն ժամանակ միջոցառումներ ձեռնարկեց երկիրը պաշտպանելու համար: 1918 թ. գարնանը տեղի ունեցած իրադարձությունների ընթացքում Թուրքիայից բավականին ռազմական գործիչներ ժամանելով Ադրբեյջան, այստեղ կազմակերպում են թուրքական ջոկատներ, որոնց նպատակն էր պայքարել հայության դեմ: 1918 թ. ամռանը ճակատագրի բերումով Սյունիք էր հասել հայ զորավար Անդրանիկը: Նա խնդրի ուներ պաշտպանել նաեվ Արցախահայությանը: Արցախցիները ջերմ կապի մեջ էին զոր.Անդրանիկի հետ, նրան խնդրում էին ժամանել Շուշի եվ իր վրա վերցնել երկրամասի ղեկավարությունը: Ադրբեյջանը, որը Թուրքիայի իշխանության ծնունդ էր, ամեն կերպ փորյում էր օգնություն ստանալ Թուրքիայից: Թուրք զորավար Ջեհիդ բեյը ժամանելով Աղդամ վերջնագիր ներկայացրեց Ղարաբաղի կառավարությանը թույլ տալով թուրքական բանակը մտնի Շուշի: Իրար ետեվից Սեպտեմբեր (8-9) եվ (18-19)-ին տեղի ունեցան երկրորդ եվ երրորդ Արցախահայության համագումարները, որտեղ հիմնականում քննարկվեց թուրքական պահանջը: Այնուամենայնիվ Արցախցիները զրկված լինելով բոլոր կողմերի օգնություններից ստիպված էին բացել ճանապարհը, եվ թուրքական զորամասերը մտնում են Շուշի, Սեպտեմբերի 25-ին:
• Իսկ մինչ այդ թուրքական մի շարք ուժեր ներխուժել էին Բաքու եվ Սեպտեմբերի (15-18) այստեղ սրի քաշել 30 հազար հայերի: Այդ ուժերը գլխավորում էր հայոց դահիճ Էնվերի եղբայր՝ Ֆերիք Նուրի փաշան: Հենց Ջահիդ բեյը Արցախցիներին պահանջ էր ներկայացնում Նուրի փաշայի անունից:

No comments:

Post a Comment