Հայոց Պատմության Աղբյուրագիտություն 1-րդ դաս 28 Սեպտեմբեր 2009

Թարգմանչական Գրականության Սկզբնավորումը եվ Զարգացումը
• Հայերը միղտ ունեցել են գրական մշակույթ,՛ բայց հայերեն գիր ու գրականություն մինչեվ 405 թ. չեն ունեցել: Մնչ այդ օգտագործել են արամեերեն, հունարեն, սակավ դեպքերում նաեվ պահլավերեն գիրերը: 405 թ.-ից հետո երբ Մաշտոցը հնարեց հայերեն այբուբենը, Մաշտոցը, Սահակ կաթողիկոսը եվ նրանց աշակերտները (Հովսեփ Վայոցձորեցի, Ղեվոնդ Երեց) ապա նաեվ կրտսեր աշակերտները (Հովհան Եկեղյացին, Հովսեփ Պաղնացին, Եզնիկ կողբացին,Կորյունը եվ Աբրահամ Խոստովանողը)՝ առաջին հայ թարգմանիչներն էին: Ըստ Կորյունի առաջինը թարգմանվել է Աստվածաշունչը, որը դարձավ դասական հայերենի երախայրիքը (առաջին պտուղը): (Հին հայերենում... երախի---պտուղ):
• Թարգմանվել են նաեվ աղոթքներ, սաղմոսներ, Աստվածաշունչի մի գլուխը, նաեվ քնարերգական, կրոնական աղոթքների ժողովածու: Մինչ 405 թ. սաղմոսները բանավոր են կատարվել, թարգմանվելով հունարենից, ասորերենից: Սահակը թարգմանել է նաեվ ժամագիրքը, պատարագամատույցը, տոնացույցը, նաեվ բանասիրական գրքեր: Ըստ Կորյունի, Սահակն ու Մաշտոցը հատուկ թարգմանիչներ են ուղարկել Եդեսիա: Ըստ Հովսեփ Պաղնացու՝ Եզնիկ Կողբացին որպեսզի ասորերենից կրոնական գիրքեր թարգմանե՝ մեկնել է Կ.Պոլիս, որտեղ սովորել է հունարեն, ապա Կ.Պոլիս մեկնել են նաեվ՝ Ղեվոնդն ու Կորյունը: Նրանք տիրապետում են հունարենին, եվ վերադառնում են իրենց հետ բերելով սուրբ գրքի օրինակներ եվ կրոնական այլ երկեր: Մինչ այդ Մաշտոցն ու իր աշակերտները կատարել էին ասորերենից Աստվածաշնչի հատուկ թարգմանություն: Երբ նրանց աշակերտները բերում են Աստվածաշնչի կատարյալ օրինակը, Սահակն ու աշակերտները 432թ.ին կատարում են Աստվածաշնչի լրիվ թարգմանությունը, որը համարվել է «Թագուհի Թարգմանութեանց»: Այդ պահին Աստվածաշունչը սովորվում է հայկական եկեղեցիների ֆամարների տակ: Նախնյաց հեթանոսական երգերին փոխարինում են սաղմոսները, օրհներգները, որոնք եէգում են նաեվ իշխանները, անգամ հասարակ ժողովուրդը:
• Սուրբ Գրքի ազդեցությունը մեծ էր հայ գրավոր դպրության վրա: Նրա լեզուն իշխող էր եվ օրինակ էր ծառայում մեր բոլոր մատենագիրների համար, իբրեվ Աստուծուց ներշնչված խոսք: Բայց ուսուցիչների համար Ս.Գիրքը քիչ էր, ուսումնասիրողը պետք է իմանար նաեվ հունարեն եվ ասորերեն լեզուներով գրված մատենագրության գիտությունը, ուսստի Սահակն ու Մաշտոցը թարգմանում են նաեվ շատ մեկնաբանություններ (բացատրողական գրքեր), դավաբանական գրվածքներ, նրանց շնորհիվ 5-րդ դարում ստեղծվեց Հայերեն Թարգմանչական հարուստ գրականություն: Դա ընդլայնեց հայ պատմիչների մտահորիզոնը: Նրանք դուրս եկան հայի մտաշխարհի հորիզոնից, նրան ցմտքերը թեվածեցին նաեվ օտար հորիզոններում, ինչ որ շատ նպաստեց հայ մշակույթի զարգացման եվ ազգային ինքնաճանաչման:
• Թարգմանել են նաեվ զանազան թղթեր, նամակներ, ճառեր, աղանդների դեմ ուղղված հակաճառեր, եվ այսպես ձեվավորվում է քրիստոնեական Աստվածաբանությունը: Որորշվում է հայոց դավանանքը հավատարար մնալ առաջին երեք տիեզերական ժողովներում սահմանված սկզբունքներին: Սակայն դավանանքի շուրջ վեճերը շարունակվում են եվ ավելի խորանում, ուստի առաջանում է դավաբանական հարուստ գրականություն եկեղեցու հայրերի ձեռքով: Դա հենց հայրաբանական գրականություն է որից ունենք շատ թարգմանություններ: Թարգմանվում են նաեվ փիլիսոփայական, քերականական, ճարտասանական երկեր, նաեվ պատմություն: Առաջին պատմական երկը՝ Եվսեփոս Կեսարացու եկեղեցական պատմությունն է, թարգմանված Մաշտոցի աշակերտների կողմից: Թարգմանվել են նաեվ վկայաբանական գրքեր, դրանք լցվել են հրաշքներով, որպեսզի ժողովրդի մեջ սերմանեն բարեպաշտությունն ու ճգնասիրությունը:
• Սահակի եվ Մաշտոցի թարգմանչական ջանասիրությունը գոտեպնդեց հայ ժողովրդին, լուսավորեց նրա ուղին, լույսի մեջ մկրտեց հոգիները, նաեվ կրթության սպեղանիով բժշկեց ազգային վերքերը:

Հունաբան Դպրոցը
• Այս դպրոցը ծագել է 5-րդ դարի կեսերից, երբ դարաշրջանը պահանջում էր բծախնդիր ճշգրտությամբ թարգմանել գիտական, փիլիսոփայական եվ այլ բնույթի երկեր: Թարգմանիչները հունարենի օրինակով կատարում էին բարակազմական նորամուծություն, դյուրացնում են հայերենի գիտական բառապաշարի ստեղծումը: Սակայն նրանք ստեղծեցին հայերենին խորթ ու խրթին մի ոճ, հայերենը դարձնելով դժվար ըմբռնելի, ի հարկե սակայն ստեղծեցին շատ հաջող բառեր: Նրանց հունասիրությունը հետեվանք էր ոչ թե հունական քաղաքական կողմնորոշում, այլ հունարեն լեզվի ու մշակույթի հանդեպ բուռն սեր: Պետականության բացակայության պարագայում՝ հունաբան թարգմանիչները կամենում էին բարձրացնել հայ ժողովրդի կորովը, ազգային ինքնագիտակցությունը: Նրանց շնորհիվ հայ միտքը կարողացավ հասկանալ դավաբանական վեճերի իմաստը, ընտելացավ փիլիսոփայական վերացական մտածողությունը, լայնացրեց իր մտահորիզոնը: Նրանք թարգմանեցին Դիոնիսիոս Թրակացու «Ուսում քերականության» երկը, որը երկար դարեր եղել է քերականության ձեռնարկ, եվ հայերենի թարգմանվեց 5-րդ դարուն: Թարգմանվել են նաեվ Արիստոտելի եվ ուրիշ հույն փիլիսոփաների երկերը: Հունաբան դպրոցը նպատակ ուներ հայերենը եվս հունարենի պես դարձնել գիտական լեզու: Թարգմանում էին բառացի որպեսզի իմաստը ճիշդ հասկցվեր: Ի հարկե հունաբան թարգմանությունը երբեք չդարձավ :ոսակցական լեզու, այն մնաց որոշ խավի գրավոր լեզու, եվ գոյատեվեց 200 տարի, եվ ձեվավորվեց Հայաստանի բյուզանդական բաժնում:
• Հունաբան դպրոցը ստեղծեց որոշ տերմիններ, օրինակ՝ փիլիսոփայական կաթեգորիայում: Հունասերների պարագլուխներն էին՝ Սահակը, Մաշտոցը եվ նրանց աշակերտները:

5-րդ Դարի (Ոսկեդար) Աղբյուրագիտության Հիմնական Գծերը
• 5-րդ դարի հայ պատմագրության զարգացումը պայմանավորված էր ազգային ինքնաճանաչման եվ ինքնահաստատման զորեղ մղումներով, որոնք ծնունդ առան գրերի գյուտի շնորհիվ: Այդ հանգամանքը 5-րդ դարի հայ պատմիչներին պարտավորեցնում էր ճանաչել եվ ճանաչելի դարձնել՝ հայ ժողովրդի պատմական անցյալը, նրա ստեղծած մշակույթը, եկեղեցին, իշխանական եվ թագավորական տները, նաեվ հասարակ ժողովրդին: Բայց քանի որ մինչեվ գրերի գյուտը հայոց պատմության գլխավոր սկզբնաղբյուրը օտար հեղինակների համառոտ վկայություններն էին, նաեվ ազգային ավանդույթները՝ իրենց առասպելներով, զրույցներով, վեպերով, վիպերգներով, որոնք ունեն ի հարկե պատմական կորիզ, ուստի աղբյուրագիտությունը մեծապես օգտվում է նաեվ դրանցով: Այդ պատճառով հայոց պատմությունն ունի երկու հատկանիշ:
1. Պատմագիտական կողմը, արժեքավոր նյութերով, վկայություններով:
2. Նրա գրական-գեղարվեստական արժանիքները, որոնք տրվում են քնարական զեղումներով, պատկերներով: Գեղարվեստորեն շնչեվորելով իրենց գործերը, պատմիչները նպատակ ունեին սերունդներ դաստիարակել հայրենասիրության ոգով, նրանց մեջ նեռարել բարոյական, կրոնասիրական գաղափարները:
• 5-րդ դարի հայոց պատմությունը սկզբնավորվեց իբրեվ ազգային մշակույթի պատմություն: 443 թ. մեր առաջին պատմիչը գրեց «Մաշտոցի վարքը», գրերի գյուտի պատմությունն էր դա, փաստորեն հայ գրականության սկզբնաղբյուրը: Ագաթանգեղոսը տալիս էր քրիստոնեության ընդունումը, որը կրոնական-մշակութային հեղաշրջում էր: Հարազատ գաղափարական հերոսները իտեալականացվեցին, օրինակ՝ Փավստոս Բուզանդը Ներսես Մեծ կաթողիկոսին իտեալականացրել է, նա գաղափարականացրել է նաեվ Վասակ եվ Մուշեղ Մամիկոնյանների կերպարները: Մովսես Խորենացին քննադատաբար է մոտենում առասպելներին: Նա մշակեց հայոց պատմության ժամանակագրությունը, ի հարկե նրա երկը ունի նաեվ գրական-գեղարվեստական մեծ արժեք, նրա հաղորդած փաստերը ստույգ են եվ արժանահավատ:
• Աղբյուրագիտական արժեք ունին նաեվ վիպասանական, բանահյուսության նմուշները, որոնք պահպանված են Խորենացում մոտ՝ (Արա Գեղեցիկի, Տորքի, Վահագնի մասին), նաեվ պատմական առասպելները (Տիգրանի, Երվանդի, Արտաշեսի, Արտավազդի մասին), որոնք ունին պատմական հիմք:
• 5-րդ դարի հայ գրականությունը ունի աշխարհիկ բնույթ, գիտական ճանաչողական եվ գրական արժանիքներ:
• 5-րդ դարում քրիստոնեության ամրապնդումը ոչ միայն եկեղեցական գործ էր, այլեվ ուներ համերկրային նշանակություն: 5-րդ դարի պատմիչները հանդես էին գալիս ժողովրդի բոլոր խավերի շահերի, պաշտպանության , նրանց մոտ ժողովուրդը (որին ազգ էին կոչում) որպես ընդհանրություն գոյություն ունի: Օրինակ՝ Փավստոս Բուզանդը Մուշեղ Մամիկոնյանի մասին գրում է որ նա շարունակ քաջաբար կռիվ էր մղում իր բնիկ տերերի, Քրիստոսի անունով մկրտված ազգի համար: Խորենացին եվ մյուս պատմիչները դրսեվորում են այն իշխաններին եվ թագավորներին որոնք լավ գործեր են կատարել ազգի համար:
• 5-րդ դարի պատմիչները աչքի են ընկնում իրենց քաղքական մտածողությամբ: Նրանք խորապես ցավում են հայոց պետականության վերացման համար:
• Հայ պատմիչների երկերը ունեն աղբյուրագիտության մեծ արժեք ոչ միայն հայ, այլեվ հարեվան ժողովուրդների պատմության համար: