Փիլիսոփայություն 14–րդ դաս 18 Դեկտեմբեր 2009

Պատմական Փիլիսոփայություն
1. Առաջին պատմահայրը եղել է Հերոդոտը, նրա «Պատմության» մեջ պատմությունը որպես յուրօրինակ գործ գործընթաց դեռեվս չկա, պատմական շարադրանքը բաժանվում է իրարից անկախ պատկերների որոնք ժամանակագրորեն մեկ ամբողջկանություն չեն կազմում, նրա պատմության ժամանակագրությունը երեվակայական է կամ իրադարձությունների թվագրումը զուտ էպիկական, որն արտահայտվում է «դրանից առաջ դրանից հետո ինչ որ ժամանակ անց» արտահայտություններով: Սակայն Հերոդոտը ոչ միայն իրենից ներկայացնում է որպես հետաքրքիր պատմական շարադրանք, այլեվ նրա պատմությունը բովանդակում է ընթերցողի համար կարեվոր կյանքի դասեր, այն է կյանքը լի է հակասություններով, հաճախ ազատաբեր եվ պատմության խնդիրն է մարդուն զինել անցյալ սերունդների փորձով:
2. Ի տարբերություն Հերոդոտի՝ Թուքիդիտեսը կանգնած է պատմության հողի վրա, ըստ էության նա հանդիսանում է գիտական պատմագրության նախահայրը: Նրա պատմական աշխատանքները հիմնված են պատմական իրադարձությունների զուտ բանական մեթոտների վրա, միայն նրա աշխատություններից հետո ծագեց պատմության պատմության ըմբռնումը որպես իրադարձությունների հետ կապված իրողություն, որոնց մեջ արտացոլվում է անհատների պայքարը իշխանության համար, եվ պետության պայքարը տիրապետման համար: Այդ իմաստով պատմություն գրելու համար առավել շնորհակալ թեմա՝ պատերազմներն են: Վերջապես հռոմեական պատմաբան Բոլիպիոսի մոտ, ի հայտ է գալիս պատմագրության տիպը, նրա ուշադրության կենտրոնում ոչ թե պատերազմների պատմությանը հետ առնչվող իրադարձություն՝ այլ նրանց մեջ ներառված քաղաքական ուժերի միջեվ պայքարը:
Նա փորձում է լուծել հետեվյալ հարցերը:
-Ինչով է պայմանավորված մի պետության ուժը եվ մեկ ուրիշի թուլությունը:
-Ինչպիսի փոխ-կապակցության գոյություն ունի երկրի պատմության մեջ ներքին եվ արտաքին գործոնների միջեվ:
Առանձին պետութձունները դիտվում են որպես համաշխարհային պատմության անբաժան տարրեր: Հռոմեացիների մոտ սուր էր զգացվում ժամանակի ընթացքը, նրանց հիշողությունը հիմնվում էր ավելի տեվական պատմագրական ավանդույթի վրա, նրանք ավելի սեվերում դիտարկում էին անցյալը եվ կանխատեսում ապագան, քանի որ ամեն ինչ խիստ փոփոխական էր:
Սեփական պատմության ուսումնասիրումը նրանց հաճախ հանգեցնում էր այն մտքին որ ապրում են խիզախությունների եվ փառքերի անկման ժամանակում, որ Ոսկեդարը մնացել է ետեվում, երբ տեսնում էին նվաճողների հարվածներից թե ինչպես են կործանվում հզոր երկրները, նրանց համակում էր ամեն ինչի փոփոխականության զգացումը, բոլոր ժողովուրդների պատմությունների ընդհանուր եզրերի գիտակցությունը:
3. Պատմության փիլիսոփայության առաջին ներկայացուցիչը իտալացի մտածող՝ Ժան Բադիստ Վիկոն է, որն իր «Նոր Գիտություն» գրքում պատմությունը դիտում էր որպես գործընթաց, որի մեջ մարդիկ ստեղծում են լեզուների, բարքերի, օրենքների, կառավարությունների եվայլնի համակարգեր: Վիկոն պատմության մեջ տեսնում էր մարդկային հասարակությունների եվ նրանց ինստիտուտների ծագման եվ զարգացման գործընթացը, նա ասում էր որ՝ պատմությունը ինքնին չի զբաղվում անցյալով, նա զբաղվում է առաջին հերթին այն հասարակության իրական կառուցվածքով որի մեջ ապրում ենք, զբաղվում ենք բարքերով եվ սովորույթներով որոնք ներհատուկ են մեզ եվ մեզ շրջապատող մարդկանց:
Նրան կարծիքով կան պատմության որոշակի շրջաններ որոնք ունեն ընդհանուր գծեր, որտեղ երանգավորված է յուրաքանչյուր մարամասն, եվ այդ ամենը կրկնվում է մեկ այլ շրջանում, այնպես որ դրանք նույնական են ըստ իրենց բնույթին, օրինակ՝ այսպես կոչված հերոսական դարաշրջանները՝ հունական պատմության Հոմերոսյան շրջանը եվ Եվրոպական միջնադարը, նրանց ընդհանուր գծերն են՝ ռազմական արիստոկրատիայի տիրապետությունը, գյուղատնտեսական արտադրությունը, էպիկական պոեզիան, բարոյականությունը, որը հիմնված է անձնական խիզախության եվ նվիրվածության վրա, համանման շրջանները նույն կարգով կրկնվելու միտվածություն ունեն, յուրաքանչյուր հերոսական շրջանին հետեվում է դասականը երբ միտքը գերազանցում է երեվակայությանը, արդյունաբերությունը՝ գյուղատնետսական արտադրությանը, խաղաղ ժամանակների բարոյականությունը՝ պատերազմում ձեվավորված բարոյականությանը, այնուհետեվ վրա է հասնում անկումը, որը հանգեցնում է նոր բարբարոսության որը տարբերվում է հերոսական շրջանի բարբարոսությունից: Դա մտավոր անդրադարձի կամ ռեֆլեկսիայի բարբարոսությունն է, երբ միտքը կառավարում է զգացմունքները, սակայն այդ միտքը սպառել է իր ստեղծագործական ուժը, այն միայն ստեղծում է արհեստական եվ կոշտ սահմանումների անիմաստ ցանցեր:

Միակից Առաջադիմական Զարգացման Հայացակարգեր
 Հիգելը, Մարքսը եվ ուրիշներ գտնում են որ պատմությունը մարդկության միասնական է, բոլոր ժողովուրդները վաղ թե ուշ շարժվում են դեպի միասնական նպատակ: Միայն թե յուրաքանչյուր մտածող մյուսից տարբերվող նպատակներ էր առաջադրում: Հեգելը արդարացիորեն գտնում էր որ մարդկության պատմական գործունեությունը բաղկացած է առանձին մարդկանց գործունեությունից, յուրաքանչյուր մարդ հետապնդում է սեփական շահեր, իսկ արդյունքում առաջանում է ինչ որ մի բան որի մասին մարդիկ չէին էլ կասկածում, այսինքն բոլոր կամքերի եվ ձգտումների միագումարը հանգեցնում է կատարելապես այլ արդյունքի քան ակնկալում էր յուրաքանչյուր առանձին մարդ, նշանակում է որ մարդիկ ինչ որ բարձր եվ վեհ նպատակի գործիք են որի մասին իրենք ոչինչ չգիտեն: Ասել կուզի որ պատմության մեջ գործում է ինչ որ ոգի, համաշխարհային բանականություն, որն աստիճանաբար ծավալվում է եվ ի վերջո ուղորդում է մարդկանց գործունեությունը:
 Համաշխարհային պատմության նպատակն է համաշխարհային ոգու կողմից ինքնիրեն ճանաչումը: Համաշխարհային ոգին արտահայտվում է յուրաքանչյուր ժողովրդի ոգու մեջ եվ այդ ժողովրդական ոգին չի կարող հանգստանալ մինչեվ չպարզի թե ինչ է իրենից ներկայացնում, հենց որ դա պարզում կամ իմանում է սկսվում է նրա մայրամուտը եվ մահը եվ նա իր տեղը զիջում է ավելի երիտասարդ ժողովուրդներին:
 Զարգացումը ընթանում է առաջ եվ այդ զարգացման չափանիշը հանդիսանում է ազատության գիտակցումը, մարդկությունը զարգանալով գալիս է ազատության ավելի խոր ըմբռնմանը:
 Հեգելյան համաշխարհային ոգին շրջում է ողջ երկրով, ավելի վեր բարձրանալով ինքնաճանաչման աստիճաններով: Հին արեվելքը՝ նրան մանկական վիճակն է, Հունաստանը՝ պատանեկությունը, Հռոմը՝ հասունությունը, Գերմանական աշխարհը՝ ծերությունը օժտված ուժով եվ բանականությամբ: Նա նշում է որ արեվելքում դեռեվս մարդիկ չեն գիտակցում ազատությունը, այստեղ մարդը անմռունչ ենթարկվում է հոր իշխանությանը կյանքում, կամ կայսեր իշխանությանը պետությունում: Այստեղ ըստ Հեգելի չկա պատվի զգացում, չկա բարոյականություն Եվրոպական իմաստով, որովհետեվ գոյություն չունի տարբերություն ստրկության եվ ազատության միջեվ, կայսեր կամ թագավորի առջեվ բոլորն էլ ստրուկներ են, դա ըստ Հեգելի բնորոշ է Չինաստանի կամ Հնդկաստանի համար:

Հայոց Պատմության Հիմնահարցեր 14–րդ դաս 15 Դեկտեմբեր 2009

Հայկական Մշակույթը 19-րդ դարի 2-րդ կեսին
• 19-րդ դարի 2-րդ կեսը հայկական մշակույթի ծաղկման ժամանակաշրջանն է: Կապիտալիստական հարաբերությունների զարգացումը բոլոր ժողովուրդներին դրել էր մշակութային թռիչքի եվ ազատելով ֆեոդալական կապանքներից, մտավորականությունը փորձում էր լուսավորել ժողովրդին, բարձրացնել նրա ընդհանուր մակարդակը, եվ իրագործել բուրժուական բարենորոգումները: Բարենորոգումների հիմքը դպրոցն էր, եկեղեցական ծխական դպրոցները այլեվս չէին բավարարում ժամանակի պահանջներին, եվ բոլոր երկրներում մեծ թափ էին ստանում բարձրագույն դպրոցներն ու ճեմարանները, քանի որ հայ բուրժուազիան հիմնականում ձեվավորվում էր Հայաստանից դուրս, հայ մտավորականությունը նույնպես կենտրոնանում էր տարբեր գաղութներում, բացում կենտրոններ եվ տարբեր երկրներից հայ երիտասարդությունը հավաքել սովորելու:
• 19-րդ դարի 2-րդ կեսին հայ հասարակական կյանքում կարեվոր դեր էին խաղում Գեորգյան ճեմարանը Էջմիածնի, Երեվանի Գիմնազիան եվ հատկապես Վանում, Շուշիում կառուցված համալսարանները: Այնտեղի սաները ընտրվում էին Հայաստանի հայաշատ վայրերից, ծխական դպրոցները լավ ավարտած ուսանողներից, որոնց հովանավորում էին ժամանակի մեծահարուստները կամ բարեգործական ընկերությունները:
• 19-րդ դարի 2-րդ կեսին մեծ զարգացում ստացավ գրականությունը,Նալբանդյանից սկսած Շահազիզից, Դուրյան, Պատկանյան, ապա Թումանյան, որոնք հարստացրին հայ գրականությունը իրենց ստեղծագործություններով: 19-րդ դարի 2-րդ կեսին Հայաստանում ահավոր տարածում ստացավ մամուլը: Մեր մտավորականությունը հիմնականում մամուլի միջոցով լուսաբանում էր ժողովրդին: Մոտ 100 թերթեր-ամսագրեր էին հրատարակվում: Հյուսիսափայլ, Մշակ, Նոր Դար, Մուրճ, Հնչակ, Մեղու, Արմենիա: Մեր մամուլի լայնատարածման մեջ մեծ գործ էին անում հայագետները: Սովորաբար երբ ազգը զարթոնք է ապրում, առաջին հերթին սկսվում է նրա պատմության, գրականության ուսումնասիրությունը: Հայագետներից էր՝ Ստեփանոս Նազարյանը: Այսպիսով 19-րդ դարի 2-րդ կեսը մշակույթի բավականաչափ արագ զարգացման շրջան էր, որը հիմք ծառայեց հետագայում հատկապես հասրակության վերելքի համար:
• Բնագիտության բնագավառում գործում էին հայազգի օտարերկրյա տարբեր գիտական վայրերում եէ լուրջ դերակատարություն ունեին տարբեր ճյուղերի զարգացման:


Հայաստանը 20-րդ Դարասկզբին
• Հայ ժողովուրդը 20-րդ դարը թեվակոխեց նորից եէկաթված, բաժանված Թուրքիայի եվ Ռուսաստանի միջեվ: Այս երկրների զարգացման հետ պայմանավորվում է 20-րդ դարի Հայոց Պատմությունը: Եթե 19-րդ դարի վերջերին Ռուսաստանը հովանավորում էր հայ ազատագրական պայքարը ընդդեմ Թուրքիայի, ապա 20-րդ դարասկզբին նա կասեցրեց ակտիվ ազատագրական պայքարը՝ վախենալով որ այն կարող է տարածվել Արեվելյան Հայաստանում, Ռուսաստանը բռնեց հակա-հայկական քաղաքականության ուղին: Հայահալած քաղքականությունը ուժեղացավ դպրոցների, հասարակական կազմակերպությունների նկատմամբ կիրառվող հալածանքներով, եվ ցարիզմը ձգտում էր իբրեվ գաղութ Հայաստանը ամբողջովին իրեն ենթարկել:
• 1903 թ.-ի հունիսի 12-ին ընդունվեց հակա-եկեղեցական մի օրենք: Եկեղեցին բավականաչափ հզոր ուժ էր դարձել իր հարստություններով եվ ամբողջ ուժով հանդես էր գալիս կրթական վայրերում եվ այնտեղ էր գումարվում հաճախակի հակա-կառավարական ժողովները:Եկեղեցին բավականաչափ ուժ էր դարձել իր հարստություններով, եվ ամբողջ ուժով հանդես էր գալիս կրթական վայրերում եվ այնտեղ էր գումարվում հաճախակի հակա-կառավարական ժողովները: Եկեղեցին մեծ կալվածքներ ուներ, որոնք ցարիզմը այդ օրենքով բռնագրավեց, արգելեց զանոնք եվ մեծ հարկեր նշանակեց եկեղեցու վրա: Այդ օրենքը մեծ վրդովմունք առաջացրեց հայ ժողովրդի մեջ, սկսվեցին ցույցեր, որին մասնակցում էին նաեվ ոչ հայկական կազմակերպությունները: Ավելին 1903 թ.-ին մահափորձ կատարվեց վարչապետ՝ Կալիցինի դեմ: Ռուսաստանը նույնիսկ մահափորձից հետո, նույնիսկ այդ պայմաններում հայաջինջ քաղաքականություն չեր վարում, աքսորում, սաստում էր: Այլ էր վիճակը Արեվմտյան Հայաստանում:
• Թուրքիան միշտ ձգտել է հայաթափել Հայաստանը որպեսզի իր դեմ այնտեղ որեվե պայքար չտարվի, եվ 19-րդ դարի 2-րդ կեսից սկսած ընտրել է հայաջինջ քաղքականությունը: Արեվմտյան Հայաստանի հայությունը 19-րդ դարի 2-րդ կեսից հայդուկային շարժման միջոցով պայքարել է իր ազգային իրավունքները պաշտպանելու համար: Արեվմտյան Հայաստանում բազում հայդուկապետեր նահատակվեցին այդ պայքարի մեջ, վրիժառության այնպիսի փաստեր, ինչպես օրիանկ՝ Աղբյուր Սերոբի 1899 դավաճանաբար սպաննության եվ Անդրանիկը քուրդ ցեղապետ՝ Բշարա Խալիլից վրիժառու եղավ:
• Արեվմտյան Հայաստանում ուժեղացով ճնշումների եվ հալածանքների դեմ՝ 1904 թ.-ին Հնչակյանները Սասունում կազմակերպեցին ապստամբություն, նրանք դիմեցին նաեվ մյուս կուսակցություններին, որպեսզի համատեղ գլխավորեն այդ ապստամբությունը, սակայն մերժվեցին եվ ապստամբությունը պարտվեց եվ մեծ զոհեր տվեց:

Արեվելյան Հայաստանը 1905-1907 թթ. Հեղափոխությունը Տարիներին
• 1905 թ.-ին Ռուսաստանում բռնկվեց առաջին բուրժուա-հեղափոխական ապստամբությունը: Ժողովրդի դժգոհությունը մեղմելու պատրվակով ցարիզմը փորձեց կեղծ շարժում կազմակերպել որպեսզի լիցքաթափի բանվորների դժգոհությունը: 1905 թ. Տեր Գաբոյի միջոցով լայն պրոբագանտա մղվեց ցարիզմի դեմ ցույց կամակերպելու օգտին: Ժողովուրդը Հունվարի 9-ին՝ Կիրակի օրով, տասնյակ հազարներով Բետերբուրգի տարբեր թաղամասերից շարժվեց դեպի ձմեռային պալատ, սակայն ցարիզմը պալատի շրջակայքում մեծ զորք էր կուտակել, եվ երբ ցուցարարները մտան Սենատի պալատ, զորքը սկսեց կրակել նրանց վրա: Եղան հարյուրավոր զոհեր, վիրավորներ, եվ այդ լուռը տարածվեց ամբողջ Ռուսաստանում: Այդ օրը կոչվեց «Արյունոտ Կիրակի»:
• Հեղափոխական ալիքները հասան Անդրկովկաս, այն արձագանքեց նաեվ Հայաստանում, չնայած Հայաստանը չուներ ուժեղ բանվոր դասակարգ եվ արդյունաբերական կենտրոններ: Հայաստանում գործադուլներ եղան ալավերդիում, Ղափանում, Գյումրիում: Սակայն Հայաստանում ապստամբության արձագանքը թույլ էր, եվ Ռուսաստանում 1907 –ին հեղափոխությունը ապրեց վայրէջք:
• 1905-1906 թթ. ցարիզմը ազգամիջան կռիվներ բորբոքեց Անդրկովկասի մեջ, զինելով թուրքերը հաերի դեմ եվ հայերը թուրքերի դեմ: 1906-1907 թթ. մի քանի հարյուր մարդիկ զոհվեցին: Բաքվում այդ կռիվները ձեռնարկում էր Նակաշիձեն, որին սպաննեց Դրոն 1906 թ.-ին: Հենց այդ ժամանակ էլ ադրբեջանի տարածքում հայդուկային խմբեր հանդես եկան որոնք պաշտպանում էին հայերին եվ պատերազմում ադրբեջանցիների դեմ:
• Ցարիզմը ի հարկե դժգոհ էր հայերի հեղափոխական պայքարից եվ առիթներ էր որոնում հաշվեհարդար տեսնելու համար: Նրան նաեվ ծառայեց դաշնակցության մի ելույթը, որից հետո ցարականա Ռուսաստանը կազմեց «Դաշնակցության Գործ» անունով մի դատական գործ, որի հետեվանքով մի քանի հարյուր դաշնակցականներ ձերբակալվեցին եվ աքսորվեցին Սիբիր: Ցարիզմի հայահալած քաղաքականությունը համապատասխանում էր թուրքերի շահերին, եվ 20-րդ դարասկզբին նրանք կազմակերպված պայքար էին մղում հայերի դեմ:
1908 թ.-ի Երիտթուրքերի Հեղաշրջումը
• Աբդուլ Համիդի վարած քաղաքականությունը մեծ դժգոհություն էր պատճառում ինչպես երկրի այլազգիների այնպես էլ թուրք երիտասարդների մոտ: Դարասկզբին նրանք ստեղծեցին «Իթթիհատ վե Թերաքքի» կուսակցությունը, որը պայքար սկսեց աբդուլՀամիդի բռնակալության դեմ, եվ քանի որ դռգոհ էին նաեվ ազգային փոքրամասնությունները, նրանք բանակցեցին նաեվ նրանց հետ: 1908 թ.-ին այդ կուսակցության համագումարում որոշվեց գահընկեց անել ԱբդուլՀամիդին: Այդ համագումարին մասնակցում էին հայերից դաշնակներն ու արմենականները, որոնց ապագային գրականության մեջ մեղադրում էին երիտթուրքերին պաշտպանելու համար: ԱբդուլՀամիդը գահընկեց անելուց հետո 1909 թ., երկրում ստեղծվեց խորհրդարան (Մեջլիս), որի ընտրությունները տեղի ունեցան դեմոկրատական ձեվով, ընդգրկելով ազգային փոքրամասնությունները, հայերը այդ խորհրդարանում ունեին 10 ձայն: Ընդունվեց սահմանադրություն որը լայն իրավասություններ էր սահմանում ազգային փոքրամասնություններին:
• Սակայն այդ բոլորը կեղծ էին որովհետեվ երիտթուրքերը ժառանգեիցն ԱբդուլՀամիդի հայաջինջ քաղաքականությունը, եվ իշխանության գլուխ գալուց հետո շարունակեցին նույն քաղաքականությունը: Դրա մասին է վկայում 1909 թ. Կիլիկիայի Ադանա քաղաքում երիտթուրքերի կազմակերպած ջարդը, որը կառավարությունը կենսագործեց զորքի միջոցով: Դրանից հետո բոլորը համոզվեցին որ երիտթուրքերը ավելի բացասական դեր են խաղալու քան ԱբդուլՀամիդը, եվ այդպես էլ եղավ:

Հայոց Պատմության Հիմնահարցեր 13–րդ դաս 8 Դեկտեմբեր 2009

Հայ-Ազատագրական Խմբակները 1870-1890-ական թթ.
• 1877-1878 թթ. Ռուս-թուրքական պատերազմից հետո եվ հատկապես Բեռլինի կոնգրեսից հետո ուժեղացավ ազգային ազատագրական զարթոնքը: Մտավորականությունը հատկապես երիտասարդությունը խմբակներ էր ստեղծում Սան-Ստեֆանոյի եվ Բեռլինի որոշումները իրականացնելու համար: Եվ այդ խմբակներում հիմնականում ռազմավարություններ էին անցկացնում, հնարավարության համաձայն զենք կուտակում, որոշ վայրերում նույնիսկ ծրագրեր մշակում:
• Հայաստանում ձեվավորված առաջին գաղտնի խմբակը ալեքսանդրապոլում կոչվում էր «Բարենպաստ Ընկերություն», Արսեն Կիտիկյանի գլխավորությամբ, այնտեղ հավաքված շուրջ 15-20 երիտասարդներ ժողովրդին բացատրում էին ազգային-ազատագրական շարժման էությունը: Սակայն ինչպես այս՝ եվ մյուս խմբակները (Վանի Ս.Խաչ եվ Բարեհույս ընկերությունները), բոլորն էլ շատ կարճատեվ կյանք ունեցան եվ թուրքական իշխանությունները վերացրին դրանք: Այդ խմբակներից նշանավոր էր 1881 թ.-ին հառաջացած «Պաշտպան Հայրենյաց» խումբը: Այս խմբակները ըստ էության նախապատրաստական աշխատանքներ էին տանում ապագա կուսակցությունների ձեվավորման համար: Չնայած նրանք կարճատեվ կյանք ունեցան, սակայն որոշակի դեր ունեին հայ ազատագրական շարժման մեջ:
• 19 –րդ դարսի 2-րդ կեսը համաշխարհային պատմության մեջ հայտնի է կուսակցություների ձեվավորման եվ քաղաքական պայքարի ուժեղացման: Այդ ընդհանուր զարգացումից զերծ չմնաց նաեվ Հայաստանը:

Հայ Ազգային Կուսակցությունների Առաջացումը
• Հայկական իրականությախն մեջ հիմնական խնդիրը Արեվմտյան Հայաստանի ազատագրումն էր: 19-րդ դարի 2-րդ կեսի ամբողջ քաղաքական պայքարը ուղղված էր Թուրքա-Հայաստանի ազատագրումը, ժամանակ առ ժամանակ չմոռանալով նաեվ Ռուսա-Հայաստանն ու Պարսկա-Հայաստանը: Տարբեր վայրերում ձեվավորվող հայ մտավորկանությունը ներքաշվելով քաղքական պայքարի մեջ մտահոգված էին Հայաստանի հիմնական մասի ազտագրմանը որը պետք է հիմք ծառայեր միասնական Հայաստանի ազատգրման համար: Այդ ժամանակ Հայաստանում ձեվավորվեցին 3 կուսակցություններ, որոնք հայ քաղաքական կյանքում իրենց գոյությունը շարունակում են մինչեվ մեր օրերը, եվ որոնք հիմնական նպատակ ունենալով Արեվմտյան Հայաստանի ազատագրումը իրենց ծրագրերում տարբեր միջոցներ ու ուղիներ էին նշում այդ նպատակին հասնելու համար: Երբեմն, ինչպես հատուկ է հայերին, այդ կուսակցությունները հանդես էին գալիս իրար դեմ քննադատելով առանձին գործողություններ: Ազգային կուսակցությունների հանդես գալով փոխվեց ազատագրական շարժման էությունը, եթե մինչեվ այդ հայ իրականության մեջ ազատագրական շարժումը ղեկավարում էր եկեղեցին՝ ապա կուսակցությունների հանդես գալով այդ պայքարը անցավ քաղաքական կուսակցություններին, չնայած հայ իրականության մեջ եկեղեցին շարունակում էր մնալ պետության փոխարինողը:
1. Առաջին քաղաքական կուսակցությունը Արմենականների կուսակցությունն էր 1885 թվին, իր անվանումը ստացել էր Փարիզում Փորթուգալյանի կողմից հրատարակվող «Արմենիա» թերթից, որտեղ տպագրվում էր այդ կուսակցության ծրագրերը, հաշվետվությունները եվ գործունեության հետագա պլանները: Արմենականները որոշ չափով լիբերալ կուսակցություն էին, նրանք ծրագրում էին ժողովրդին ներքաշել ազատագրական պայքարի մեջ հիմնականում լուսավորություն տարածելով եվ դաստիարակելով նրան, չնայած առանձին դեպքերին նրանք դեմ չէին զինված գործողություններին, ինչպես տեղի ունեցավ 1895 թ.-ի Վանի ապստամբության ժամանակ, որտեղ նրանք շատ զոհեր տվեցին: Արմենականները չդարձան համազգային կուսակցություն, այլ իրենց գործունեությունը ծավալեցին Վասպուրական նահանգում, Թավրիզում, Թեհրանում եվ սահմանափակվըցին որոշ շրջաններում:
2. Երկրորդ կուսակցությունը որ ձեվավորվեց 1887 թ. Հնչակյան կուսակցություն նէր, հիմնադիրները «Ավետիս Նազարբեկյան»ն ու «Մարո»ն: Հրատարկում էին «Հնչակ» թերթը: Հնչակյան կուսակցությունը ուներ ծրագրերի մաս, մոտակա եվ հեռավոր: Մոտական Թուրքա-Հայաստանի ազատագրումն էր, բայց ոչ թե զենքով այլ ժողովրդին արթնացնելով: Նրանք միակ կուսակցությունն էին որոնք դնում էին 3 Հայաստանների ազատագրումը, Թուրքա-Հայաստանի, Ռուսա-Հայաստանի եվ Պարսկա-Հայաստանի, չնայած իրենց ծրագրերում նշվում էր ապստամբել բարենպաստ պայմաններում: Հնչակյանները երկու շերտ ունեին, ազգային-ազատագրական եվ դասակարգային: Ազգային-ազատագրականը հիմնականում Հայաստանի ազատագրումն էր, դասակարգայինը սոցիալիզմի հիմնադրումը: Հնչակյանները ժամանակի ընթացքում երկպառակություն ունեցան այն թեվը որ պաշտպանում էր ազգային-ազատագրական բաժանվեց դասակարգային թեվից: Դա տեղի ունեցաէ 1896 թ.-ին Լոնդոնում հրավիրված համագումարի ժամանակ: Ազգային-ազատագրական թեվը կոչվեց «Վերակազմյալ Հնչակյաններ», իսկ դասակարգայինը «Հին հնչակյաններ»: Հնչակյան կուսակցությունը նույնպես չդարձավ համազգային կուսակցություն, նա փորձեց Անդրկովկասում հիմնել իր կազմակերպությունները, բայց դա չստացվեց:
3. Երրորդ կուսակցությունը որը մեծ դեր խաղաց հայ հասարակական կյանքում՝ Դաշնակցությունն էր, ձեվավորվեց 1890 թ.-ին Թիֆլիսում, Քրիստափոր Միքայելյան, Զավարյանի եվ Ռոստոմի ղեկավարությամբ: Նրանց հիմնական թերթը «Դրոշակ»-ն էր: Դաշնակցությունը իր հիմնական պայքարը ուղղել էր Թուրքա-Հայաստանի ազատագրման համար, միայն 1905 թ.-ի համագումարը որոշում ընդունեց պայքարել Ռուսա-Հայաստանի համար: Չնայած դաշնակցությունը կոչվում էր «Հայ Յեղափոխականների Դաշնակցություն», նպատակը բոլոր կուսակցությունները համախմբել ու միավորել մեկ կուսակցության մեջ: Դաշնակցությունը խոշոր անհատների կազմակերպություն էր: Դաշնակցությունը շատ մեծ գործ կատարեց ազգային-ազատագրական պայքարի ոգին բարձրացնելու համար, եվ հետագային մեծ դեր կատարեց սփյուռքի հայությունը պաշտպանելով:
• Այս երեք կուսակցությունները ձեվավորումից սկսած փաստորեն դարձան հայ ազատագրական շարժման առաջնորդները, նրանք ի տարբերություն նախորդ էդաբի պայքարին կապեր հաստատեիցն Մերձ-Բալթիկայի եվ Թուրքիայի իշխանության տակ գտնվող ժողովուրդների հետ փորձելով պայքարել թուրքերի դեմ:

Հայկական Կոտորածները եվ Ինքնապաշտպանությունը
• Բեռլինի կոնֆերանսից հետո թուրքական իշխանությունը ղեկավարեց Աբդուլ-Համիդը, եվ քանի որ ազգային ազատագրական շարժումը զարթոնք էր ապրել, նա բռնեց շատ դաժան ուղի եվ ամենածանր հարվածները հասցրեց հայությանը, չնայած նրան դեմ կազմակերպում էին մահափորձեր: Այդ ժամանակաշրջանում Ռուսաստանը այլեվս չեր հովանավորում հայ-ազատագրական շարժումը:
• Հայ ազտագրական շարժումը ընկել էր թուրքական բռնապետության եվ ռուսական հալածանքների զենդանի տակ, որից օգտվում էին թուրքերն ու Աբդուլ-Համիդը: Նրա ամենավատ քաղաքականությունն էր մանկահավաքը, եվ նա ստղծեց մի բանակ ռազմական ռեվանշիզմով դաստիարակված, որոնք առանձ խիղճով սպաննում էին ամեն մարդի:
• Աբդուլ-Համիդի դաժան ռեժիմը պայքարի ալիք էր բարձրացնում Հայաստանի տարբեր վայրերում, դրանցից մեկը հայդուկային շարժումն էր: Հայդուկային շարժումը պարտիզանական պայքարի շարժում էր վրեժխնդիր լինելու համար: Հայդուկային շարժումը Բալկաններից տարածվեց եվ հայ ժողովրդին փայլուն հաջողություններ տվեց: Արաբոն առաջին ֆիդայիներից էր: Այդ խմբերը կազմավորվում էին առանձ պաշտոնական ցուցումների (ղեկավարների): Սակայն ի դժբախտություն բոլոր այդ խմբակներում հայտնվեցին դավաճաններ, մատնիչներ: Հիմնականում պայքար էին մղում Թուրքիայի դեմ, եվ պայքարը այնքան ուժեղացավ որ Թուրքիան օտարների օգնության դիմեց, Անգլիա, Ֆրանսիա, Ռուսաստան, որոնք եվ Թուրքիային պարտադրեցին հայկական վայրերում ազատություն պարգեվել, պայմանագրեր կնքելով:
• Իրավիճակը դարավերջին շատ սրվեց, երբ Թուրքիաում ձեվավորվեց թուրք ազգային շարժումը, եվ փորձում էին դաշնակիցներ գտնել փոքրամասնությունների մեջ Աբդուլ Համիդի դեմ:

Հայոց Պատմության Հիմնահարցեր 12–րդ դաս 1 Դեկտեմբեր 2009

Հայկական Մշակույթը 19-րդ դարի 2-րդ կեսին
• 19-րդ դարի 1-ին կեսին կապիտալիզմի զարգացման զուգընթաց զարգանում էր մշակութային կյանքը: Փոխվում էին հաղորդակցական միջոցները, ավելի շատ էին շփվում իրար հետ ժողովուրդնեդը: Հայ ժողովուրդը նույնպես այդ զարթոնքի մեջ որոշակի վերելքներ ունեցավ: 19-րդ դարի 1-ին կեսին զարգանում էին հայկական մշակութային գաղութները տալով երկու խոշոր կենտրոններ, արեվելահայերը՝ Թիֆլիսում իսկ արեվմտահայերը՝ Պոլսում: Այս քաղաքներում կենտրոնացած մեր մտավորականները ստեղծեցին կուլտուրայի տներ, դպրոցներ: 19-րդ դարի կեսերին նշանավոր էին Լազարեվի դպրոցը, Ներսիսյան դպրոցը եվայլն, որոնք զարգացած կադրեր էին պատրաստում: Դրան նպաստեց այն որ տարածվել էր նաեվ աշխարհաբար լեզուն: Մինչ այդ գոյություն ունեցող դպրոցները քիչ նպաստում էին մշակույթի զարգացմանը, իսկ աշխարհաբարը շրջադարձային նշանակություն ունեցավ մշակույթի զարգացման մեջ: Այդ շրջանին հատուկ էր աշխարհաբար լեզվով մամուլի հրատարակչությունը: Մոտ 40 անունով թերթ ու ամսագիր էր լույս տեսնում 19-րդ դարում՝ Թիֆլիսում, Պոլսում, Կալկաթայում եվայլն: Այնպես որ 19-րդ դարի 1-ին կեսը հայկական մշակույթի զարգացման շրջան էր, որը հիմք դարձավ հետագայում ավելի զարգացումների հասնելու:
Հայկական Հասարակական Հոսանքները
• 19-րրդ դարի կեսերին կապիտալիզմը տիրապետող էր Եվրոպայում: Այն ճորտատիրական կապանքներից հետո հասարակական քաղաքական մեծ թռիչք անցկացրեց: Դրանից զերծ չմնաց նաեվ հայ ժողովուրդը, չնայած որ պետականություն չուներ սակայն կապված էր տարբեր երկրների հետ եվ այնտեղ թափանցում էին կապիտալիզմի տարրերը: Հայաստանում հասարակական հոսանքները առաջանալու օբյեկտիվ եվ սուբյեկտիվ պատճառներ կային: Օբյեկտիվ պատճառը ճորտատիրական իրավունքների վերացումը Ռուսաստանում 1861 թ.-ին, եվ պատերազմները: Սուբյեկտիվ պատճառ էր հայ ժողովրդի ազատագրման պատճառը:
• Հայկական հասարակությունը 3 հոսանքների բաժանվեց: Առաջինը պահպանողական որի ղեկավարներն էին Գաբրիել Այվազովսկին, Մանր Մանրյան ?, քանի որ դրանք հոգեվորականներ էին մեր գրականության մեջ նրանց սխալ ձեվով ներկայացրել են որպես սխալ շարժում, պահպանողականությունը: Նրանք ատում էին կապիտալիստական հարաբերությունները եվ ազգային պահպանման դերում էին հանդես գալիս: Պահպանողականները հըովանավորում էին բոլոր դպրոցները, եվ քարոզում էին բարության, հավասարության: Նրանց թերթերն էին «Մեղու», «Նոր Դար», եվայլն: Պահպանողական մամուլը քննադատում էր Ռուսաստանի հակահ-հայկական քաղաքականությունը եվ փորձում էր հակադրվել ցարիզմի հետ:
• Երկրորդ հոսանքը, դա լիբերալ-ազատական հոսանքն էր՝ Գրիգոր Օտյան, Արծրունի, եվայլն..: Նրանք հրատարակում էին «Մշակ» եվ «Արեվելյան Մամուլը», եվ դեմ էին բոլոր տեսակի հեղափոխական շարժումներին: Պետք է զարգացնել ազգը այն մակարդակի որ նա կարողանա տիրապետել ժողովրդի զգացումներին եվ տիրապետի նրան խաղաղ միջոցներով: Սա լայն տարածված եվ մտավորականության կողմից ընդունված ուղղություն էր, որը իր հետքը թողեց հայ հասարակական-քաղաքական կյանքի վրա, մինչեվ կուսակցությունների առաջացումը:
• Քանի որ Եվրոպան ներքաշված էր հեղափոխական պայքարի շրջապտույտի մեջ, Հայաստանում եվս այն արձագանք գտավ 3 հոսանքնին: Սրանք հեղափոխական կողմնակիցներն էին եվ կոչ էին անում երիտասարդությանը համախամբվել, ստեղծել միջոցներ եվ պատրաստ լինել ցարիզմի եվ Թուրքիայի դեմ պայքար մղելու: Սրա ներկայացուցիչը Միքայել Նալբանդյանն էր, իսկ արեվմուտքում նրան պաշտպանում էր Սվաճյանը: Հեղափոխականները հանդես էին գալիս հայ ժողովրդի ազատագրմանը եվ պետականության վերականգման համար: Նրանց պայքարը վերաբերում էր ինչպես Արեվելյան այնպես էլ Արեվմտյան Հայաստանին: Նալբանդյանը այս ուղղության կուռքն էր, նա ձերբակալվեց եվ բանտում մահացավ:
• 19-րդ դարի կեսերին հայ հասարակական-քաղաքական կյանքում արդեն խմորվում էին տարբեր շերտեր, որոնք հետագայում պայքարելով պիտի բարձրացնեին ընդհանուր քաղաքական մակարդակը:

Գյուղացիական Ռեֆորմը
• Հայաստանում ճորտատիրական իրավունքի մասին տեղի ունեցավ 1870 մայիսի 14 –ի կանոնադրումը, որով կալվածատերերին էր թողնվում հողերի 1/3-ը, իսկ 2/3-ը ճորտ գյուղացիները կարող էին ամեն մի շնչի 5 դեսրացի ??? հող գնել, բայց քանի որ ճորտերը միջոց չունեին, իսկ պետությունը չեր վարկավորում, ուստի նրանք ճորտ մնացին մինչեվ 1912 թ.: Ուշագրավ է որ Հայաստանի գյուղացիների մեծ մասը (80%) պետական հողի վրա էր, ուստի չկար ճորտատիրություն, Հայաստանում ճորտատիրության վերացումը կատարվեց փոքր շերտերում, ընդ որում այդ ճորտերը, քանի որ վարձը չեին մուծում մնացին մինչեվ համաշխարհային պատերազմը:
• Կապիտալիզմի զարգացման հետ միասին Հայաստանում զարգացավ արդյունաբերությունը: 19-րդ դարի 2-րդ կեսին Ալավերդին, Կապանը պղնձի արտադրանք տվեցին, սկսվեց Կոնյակի արտահանումը: Հատկապես կարեվոր էր 1899 թ.-ին կառուցված Թիֆլիս, Ալեքսանդրապոլ-Կարս երկաթուղին: Այդ շրջանի պահանջով Հայաստանը որպես գաղութային Ռուսաստանին տալիս հումք, եվ Ռուսաստանին հատուցում էր որպես լայն շուկա:


1877-1878 Ռուս-Թուրքական Պատերազմը
• Ռուսաստանը Ղրիմի պատերազմից հետո մտածում էր նորից Թուրքաիյի հետ ուժերը չափելու մասին: 1877 թ.-ի սկզբին աշխարհը լարված էր, օգտագործելով այդ վիճակը Ռուսաստանը Ապրիլին հարձակվեց Թուրքիայի վրա, երկու ճակատներով՝ Բալկանյան եվ Կովկասյապ: Բալկանյան ճակատում Շիպկայի մոտ պարտության մատնեց Թուրքիային եվ մոտեցավ Պոլսին, իսկ Կովկասյան ճակատում՝ գեներալ Լորիս-Մելիքով, Արշակ Տեր-Ղուկասյան, Լազարեվ եվայլն հայազգի զորավարների գլխաէորությամբ, հայ կամավորներն էլ մեծ օգնություն էին ցույց տալիս: Գրավվեց ալաշկերտն ու Կարսի ամրոցը: Երբ ռուսական բանակը գրավեց Էրզրումը, թուրքերը շտապեցին եվրոպական երկրների միջնորդության հաշտություն կնքելու համար: Սան-Ստեֆանոյում Փետրվարի :օռին կնքվեց պայմանագիր, որի համաձայն Կարսի մարզը անցավ Ռուսաստանին: Պայմանագրի 16-րդ հոդվածը վերաբերում էր Հայկական Հարցին: Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրով միջազգայնացվեց Հայկական հարցը, որտեղ նշվեց որ Թուրքիան պատրաստվում է հայկական մարզերում բարեփոխումներ անցկացնել եվ հայերին պաշտպանել չերքեզներից եվ քրդերից: Այս պայմանագիրը թեեվ հայկական հարցը չեր լուծում, սակայն շահավետ էր: Այն դուր չեկավ Անգլիային եվ Ավստրո-Հունգարիային:

Հայոց Պատմության Աղբյուագիտություն 10–րդ դաս 30 Նոյեմբեր 2009

Շարունակություն Կ. Գանձակեցու
• Նա Խորանաշատում ուսանել է Մխիջար Գոշի օրոք իր սիրելի Վանական վարդպետի հովանու ներքո, եվ հենց նրա կողմից էլ վարդապետ է ձեռնադրվել: Սակայն 1225 թ.-ին երբ Կիրակոսը մոտ 22 տարեկան էր Խորեզմի արքայազն՝ Ջալալեդդինը գրավում է Խորանաշատը եվ թալանում: Միաբանությունը ցրվում է, Վանական վարդպետը չի հուսահատվում եվ Տավուշի Լոռուտ գյուղի մոտ մի քարայր է փորում եվ գրքեր հավաքելով իր աշակերտների հետ շարունակում է ուսուցանել Կիրակոսին եվ մյուս սաներին: Վանական վարդապետի մոտ Կիրակոսը ուսանում է մինչեվ 1251 թ.:
• 1236 թ.-ին մոնղոլները ասպատակում են ասպատակում են Տավուշը, շրջապատում Վանականի քարայրը որտեղ հավաքվել էր շատ բնակչություն: Վանական վարդապետը մեկնեց մոնղոլ զորապետի մոտ եվ խնդրեց խնայել ժողովրդին, զորապետը բոլորին ազատ արձակեց, բայց Կիրակոսին, Վանականին եվ նրանց ընկերներին գերի տարավ իբրեվ գրագետների, կամենալով նրանց օգտագործել որպես գրագիրներ: Կիրակոսը գրում է որ իրեն խոստացան ծառաներ, գեղեցիկ կին, ձիեր, միայն թե համաձայնվեր մնար մոնղոլների զորքում: Քանի որ Գանձակում շատ պարսիկներ էին ապրում՝ Կիրակոսը գիտեր պարսկերեն, նա սովորում է նաեվ մոնղոլերեն, թուրքերեն, բայց Կիրակոսին հնարավոր չի լինում գայթակղեցնել եվ 1236 թ.-ի աշնանը նա հեռանում է եվ հաստատվում Նոր Գետիկ վանքում, դառնալով նրա առաջնորդը եվ գլխավորելով վանքին կից դպրոցը:
• Կիրակոսը շրջել է Հայաստանի շատ վայրերում, հանդիպել է նշանավոր մարդկանց եվ գրի առել նրանց պատմածները, օրինակ նա 1255 թ.-ին Վարդենիս գյուղում հանդիպել է Մոնղոլիայից վերադարձող Կիլիկիայի Հեթում Ա. թագավորին, որը պատմել է տարբեր ցեղերի վարքի ու բարքի մասին, կամ Պռոշ իշխանից լսում է մոնղոլների կողմից Բաղդադի գրավման մասին, որին մասնակցում էր նաեվ հայկական զորաբաժինը: Կիրակոսը եղել է նաեվ Կիլիկիայում, գիտե նրա քաղաքներն ու վանքերը:
• Իր Հայոց Պատմություն երկի վրա աշխատել է 1241 թ.-ից եվ շուրջ քառորդ դար պրպտել է աղբյուրները եվ շարադրել է այդ գործը: Վախճանվել է 1271 թ.-ին: Գրել է նաեվ Վանական վարդապետի եվ ուրիշների հետ ունեցած թղթակցություններ, նաեվ մի բանադրանք (անեծք) Ծառեցի ջրաղացպան ? Դավիթի մասին, որն ասում էր որ Հիսուսը երեվացել է իրեն եվ ասել բժշկություն անի: Կիրակոսը լրացնում է նաեվ Հայոց Տոնացույցը (Հայսմավուրք): Գանձակեցին մարդու մեջ գնահատում է տքնաջան աշխատանքը, ուրիշներին օգտակար լինելը, նոր բան ստեղծելը, նա շարադրում է հիմնականում հայոց քաղաքական եվ եկեղեցական պատմությունը, ողբում է Արշակունիների եվ Բագրատունիների թագավորությունների անկումը, գովերգում է հայրենասիրությունը, արժանապատվությունը, հայ ժողովրդին բնութագրում է իբրեվ բարի, ազնիվ, կրոնասեր: Նա օգտվել է նախորդ պատմագիրներից, քաջածանոթ է աշխարհագրական միջավայրին, բնակավայրերին, վանքերին, եկեղեցիներին: Ստուգախոս է ստույգ ժամանակախոսությամբ պատմում է երկերը:
• Իր Պատմությունը բաժանում է առաջաբանի եվ 2 հիմնական մասերի, որոնք զետեղված են 65 գլուխներում: Սկաում է Գրիգոր Լուսավորչից եվ հասցնում մինչեվ 1265 թ., այսինքն Մոնղոլական իշխան Հուլավուի մահը: Առաջին մասը հասցնում է մինչեվ Լեվոն Բ.-ի թագավորելը 1198 թ.- իսկ երկրորդ մասը (1198-1265) թթ.: Երկրորդ մասի համար ասում է որ ականջալուռ եվ ականատես է եղել, մանրամասն պատմում է Զաքարեի, Իվանեիեվ ուրիշ իշխանների մասին, Խաչենի բարեպաշտ իշխան՝ Հասան Ջալալի եվ նրա Պուզուքայի մասին: Պատմում է նաեվ Զաքարեի որդու Շահնշահի, նրա որդու Զաքարեի մասին, եվ մոնղոլների մղած պատերազմների, Հեթում Ա.-ի, Նոր Գետիկ եվ Գանձասար 1260թ. վանքերի կառուցման մասին: Կիրակոսը սուտն ու կեղծիքը համարում է սատանայական մեղք, ուստի այդ աստվածավախ ռաբունապետը պատմությունը շարադրում է ճշմարիտ ձեվով: Նա միայն թագավորների պատերազմների մասին գրող չե, նրան հետաքրքրում է ժողովրդի կենցաղը, պաշտամունքը, արտաքինը, ուտելիքը, զենքերը, մարտավորությունը, հոգեկան եվ բարոյական ըմբռնումները, լեզուն: Նա գտնում է որ մաքուր եվ չնախապաշարված մտքով անաչառորեն հետեվել է աղբյուրներին որպեսզի քննախույզ կերպով հասնի իր նպատակին, եվ կարծում է որ իրեն օգնել է Ս.Հոգին: Ըստ Կիրակոսի իր երկը ստեղծողը Ս.Հոգին է՝ (Ամեն ինչ Աստուծո կամքով է, պատմության արարիչը ինքն է): Եվ երբ մոնղոլները նվաճում են Հայաստանը՝ Կիրակոսը չի հուսահատվում եվ վստահ է որ Ս.Հոգին փրկելու է բոլորին, իսկ ինքը վստահ լինելով Ս.Հոգու վրա շարադրում է իր երկը, որպեսզի իր ազգին մի օգուտ տա, հիշատակ թողնի իր կողմից:
• Քննադատում է շահասեր, ազգուրաց, հղբացած հայ մեծատուններին, որոշ հոգեվորականներին, նրա կարծիքով նույնն էր նաեվ Վրաստանում, որին կոչում է հղբացած երկիր, որտեղ (իշխանք զրկեին եվ կողոպտեին զաղքատս, եվ ըմպեին եվ մեծամեծս փքային): Շատ արժեքավոր է հայ եվ աղվանական եկեղեցիների մասին, նաեվ դպրոցների, դպրության, գիտության, արվեստի, երաժշտության, արհեստների, ճարտարապետության, տնտեսության, շինարարության, նաեվ եկեղեցաժողովների, դավանաբանական պայքարի, մյուս եկեղեցիների հետ հայոց եկեղեցու փոխհարաբերությունների մասին նրա հաղորդած տվյալները: Նա հայադավանության երդվյալ պաշտպանն է:
• Ի հարկե որպես պատմագիր նա ունի նաեվ բացեր, օրինակ իր երկը շարադրում է շատ անսիստեմ ձեվով, նույն նյութը մի քանի տեղ կրկնում է, կամ ոեվե մի նյութը պատմելիս հենց սկզբում ընդհատելով հետո ուրիշ տեղում անդրադառնում է դրան: Միանգամաբար հավատում է հրաշքների արտառոց պատմությունների, օրինակ երբ հանդիպում է Հեթում Ա.-ի հետ Վարդենիսում, Հեթումը ասում է որ կա մի երկիր «Ղատայիք» անունով՝ որտեղ իբր կանայք տղամարդու պես են, իսկ տղամարդիք շատ պես են խոսում մեծ ու մազոտ, եվ իբր թե կանայք խառնակվում են շների եվ տղա են ծնում շնակերպ, բայց աղջիկները ծնվում են կանանց նման:
• Իր երկը շարադրել է ջերմ սրտով, հասարակ ու անզարդ, մանրամասն, ի հարկե պատմելով թռիչքներով, մեկ խոսում է արեվելքի մասին՝ մեկ արեվմուտքի, մերթ վրացիների մերթ թաթարների, հայերի՝բայց դա անում է շատ պարզ ու ըմբռնելի ձեվով: Չի ձգտում ճարտասանության, բայց գրում է մանրամասն եվ սիրով: Մեծ հավատով է լցված իր ժողովրդի ապագայի հանդեպ, երկն արժեքավոր է նաեվ հարեվան երկրների՝ ներգաղութային Կիլիկիայի թագավորության ուսումնասիրության համար:
• Նրա երկը առաջին անգամ հայերեն լույս վ տեսել 1858 թ.-ին Մոսկվայում, 1865 թ. Վենետիկում, 1909 թ. Թիֆլիսում: Իսկ 1961 թ.-ին Երեվանում երկի քննական համեմատական բնագիրը: 1870 թ.-ին Բետերբուրգում լույս է տեսել ֆրանսերեն, իսկ 1946 թ. Բաքվում լույս է ընծայվել ռուսերեն: Հնագույն ձեռագիրը 16-րդ դարից է:

Վարդան Արեվելցի
• Առ այսօր ճշդված չե Վարդան Արեվելցու ծննդավայրը, բայց Արեվելցի անվանումից երեվում է որ նա Արեվելյան Հայաստանից է, բայց թե որ վայրից հայտնի չե: Ենթադրում են թե իբր ծնվել է Գանձակում, ոմանք Փառիսոսում, Գարդմանում, բայց որեվե տեղ այս մասին չի վկայված: Վարդանը եղել է Կիրակոս Գանձակեցու մոտ ընկերը, գրեթե հասակակիցը, ծնված մոտ 1200թ. կամ 1210 թ.: Գեղջուկ պատանի էր, նախնական կրթությունը ստացավ հայրենի գավառում, ապա մտավ Նոր Գետիկի վանք ընկերոջ Կիրակոսի հետ: Նոր Գետիկից միասին տեղափոխվեցին Խորանաշատ, ապա Գայենաբերդ 1225 թ. որտեղ հիմնում է դպրանոց եվ զբաղվում ուսուցչությամբ Գայենաբերդի դիմացի ձորում գտնվող Ս.Անտրեի վանքում: Զբաղվում է մատենագրությամբ եվ մանկավարժությամբ: 1241 թ.-ին մեկնեց Երուսաղեմ՝ ապա Կիլիկիա որտեղ մնաց 5տարի (1241-1246) թթ.: Այնտեղից վերադարձավ Արեվելյան Հայաստան իր հետը բերելով Կոստանդին կաթողիկոսի խրատական թուղթը: Նա շրջեց Արեվելյան Հայաստանի վանքերը, իշխանների տները՝ որպեսզի այդ թուղթը արժանացնի ընդհանուր հավանության: Մեկ ու կես տարի հետո նա նորից մեկնեց Կիլիկիա, այնտեղ մնալով դարձյալ 5 տարի 1251 թ.: Այնտեղ նա թարգմանեց Միքայել Ասորու ժամանակագրությունը անելով հավելումներ: Կիլիկիայում նա սերտ կապերի մեջ էր Հեթում Ա.-ի հետ, նրա համար գրեց հանրագիտական բնույթի մի գործ «Ժղլանք» անունով, որպեսզի թագավորը զբաղվի նրանով, դառնա ավելի քաջակիրթ եվ հայրենասեր: Ժղլանքը մեր առաջին հանրագիտարանն է, որտեղ տրվում են բնության, երկնային մարմինների ծագման ու շարժման, բուսական ու կենդանական աշխարհի առաջացման մասին, նաեվ լեզվի իամցության, կրոնաբարոյական, քերականագիտական, դավանաբանական եվ այլի մասին: Գրված է պարզ ոճով՝ ռամկորեն լեզվով:
• Մասնակցեց 1243 թ.-ի Սսի ժողովին, 1251 թ.-ին վերադարձավ եվ կրկին առանձնացավ Ս.Անդրեի վանքում որտեղ մնալով 6-7 տարի նրա բեղուն գրիչը շարադրում է նոր գործեր: 1257 թ.-ից կյանքի վերջին տարիները նա անցկացնում է Խոր Վիրապի վանքում որտեղ նրան աշակերտելու են գալիս նաեվ Արեվմտյան Հայաստանից, Կիլիկիայից, անգամ Գլաձորի համալսարանի հիմնադիր՝ Ներսես Մշեցին: Խոր Վիրապի դպրոցը մեծ հռջակ է վայելում իբր բարձրագույն դպրոցի տիպի, հենց այնտեղ էլ նա 1267 թ.-ին ավարտեց իր «Հավաքումն Պատմության» եէկը, նաեվ «Աշխարհացույցը»: 1264 թ.-ին Հուլավու խանի հրամանով իբրեվ Արեվելյան Հայաստանի ներկայացոցիչ մեկնեց Թավրիզ մասնակցելու Էլղանության տոնահանդեսներին, արժանացավ մեծ պատիվների եվ խանի հրամանով ձեռք բերեց հատուկ յարլիկ (արտոնագիր), որով մեղմացվելու էին Հայաստանի հարկերը: Գրել է նաեվ շարահյուսական երկ, նաեվ մեկնություն քերականական երկին, որը աչքի է ընկնում համարձակ մտածողությամբ եվ թարմ նյութով, հորինել է Հեթում Ա.-ի համար: Նրա Աշխարհացույցը Շիրակացու Աշխարհացույցից հետո իր արժեքով երկրորդն է, եվ տալիս է շատ արժեքավոր տվյալներ, որոնք ոչ մի տեղ չեն հադիպվում: Այս երկը կարեվոր է վարչական փոփոխությունների, թագավորների, իշխանական տիրույթների սահմանների որոշման համար, վանքերի, քաղաքների, գյուղերի տեղագրությունը ճշգրտելու համար, տալիս է տեղանունների հին եվ նոր անունները: Շատ է շրջել Հայաստանում եվ լավ գիտե նրա բնակավայրերը: Նրա Աշխարհացույցը մեզ հասել է երկու խմբագրությամբ, համառոտ եվ ընդարձակ, ընդարձակը պարունակում է հավելումներ արված հետագայի գրիչների կողից: Օրինակ՝ նշվում է (Բյուզանդիոնը Ստամպոլ է), բայց Բյուզանդիոնը Ստամպոլ է կոչվել 1453 թ., հույները կոչվել են իստինպոլին՝ այսինքն դեպի քաղաք, կամ հիշվում է Գլաձորի համալսարանի մասին որը եվս եղել է հետագայում:
• Վարդան Արեվելցու (Հավաքումն Պատմության) երկը շարադրված է ժամանակագրության ձեվով, ունի նախաբան որը հեղինակի աստվածաբանական, խոհական փիլիսոփայական եվ գիտական գիտելիքների ամփոփումն է, երկի նյութը բազմաշերտ է, երբեմն բարդից անցնում է թյուրահավատ պարզունակության, պարունակելով հրաշապատում միամիտ զրույցների: Օգտվել է շատ աղբյուրներից, հանդես է բերում բազմակողմանի հմտություն հորինելով ոչ թե Հայոց Պատմություն այլ Տիեզերական (համաշխարհային) պատմություն եվ ջանում է բազմազան տեղեկություններ հաղորդել շատ երկրների ու ժողովրդների, հայ եվ օտար երեվելի անձանց, նշանավոր դեպքերի ու երեվույթների մասին, քանի որ նա ուսուցանում էր ուստի կարծել է որ միայն այդ ձեվով կարելի էր գոհացում տալ բազմաշերտ ընթերցողների հետաքրքրություններին եվ իր ուսուցողական նպատակներին, նրա նպատակն էր ուսուցանել, սնուցել հայրենասիրություն, դաստիարակել ժողովրդին, ժողովրդանվեր գործիչների խթանել ազգային ինքնագիտակցություն, նաեվ ժողովրդին ներշնչել քաղաքական լավատեսություն եվ կամք որպեսզի օրհասական պահերին չհուսաբեկվեն եվ ամրապնդեն պետականությունը (Զաքարյանների հիմնած):
• Այս երկը ամբողջական չե՝ հատվածային է, միշտ չի որ հաջորդող նյութը նախորդի օրգանական շարունակությունն է, ի հարկե շատ են նաեվ ներքին կապակցություն, միասնություն ունեցող եվ միմիանց լրացնող մասերը: Սկսել է գրել 1250 թ.-ին եվ ավարտել 1267 թ.-ին: 1265թ. դարձյալ ընդհատվել է երկի շարադրանքը, քանի որ այն գողացվել է եվ հետո վաճառվել Թիֆլիսում, որտեղ Վարդանի մերձավորներից մեկը գտել եվ վերադարձրել է նրան: Երկը կարելի է բաժանել 5 մասերի: Սկսում է Ադամից, որը իբր 230 տարեկանում ծնում է Սեթ որդուն, իսկ Սեթը 205 տարեկանում ծնում է Ենովսին:

Փիլիսոփայություն 13 –րդ դաս 11 Դեկտեմբեր 2009

Փիլիսոփայական Մարդաբանություն
1. Դեռեվս հին Հունաստանում մարդը դիտվել է որպես յուրօրինակ տիեզերք, անտիկ աշխարհում ըմբռնվում է որպես փոքրիկ տիեզերք մեծ տիեզերքի օրինակով՝ այսինքն տիեզերքում գործում են օրինաչափությունը եվ ներդաշնակությունը, մարդը եվս լինելով տիեզերքի կամ բնության բաժին նույնպես ենթարկվում է օրինաչափությունների:
2. Սոկրատն առաջինն էր որ մարդու ու նրա գոյության իմաստի մարդկային բնույթի առանձնահատկությունների խնդիրը դրեց իր խորհրդակցությունների կենտրոնում: Ըստ Սոկրատի՝ մարդը էակ է որը մշտապես իրեն որոնում է, իմաստավորում փորձում է իրեն եվ իր գոյության պայմանները, կյանքի հանդեպ քննադատական վերաբերմունքը որոշում է նրա արժեքը, նա ասում է: «Առանձ փորձությունների կյանքը կյանք չէ մարդու համար»: Հոգու գլխավոր տարրը բանականությունն է, որը հակադրված է կրքերին եվ աֆֆեկտներին, վերջիններս կրքերն ու ցանկություններն են որոնք մարդուն մղում են չափազանցությունների, դրանով իսկ կործանում են հոգու ներքին հավասարակշռությունը, իսկ բանականությունը այն բանի աղբյուրն է որը Սոկրատը կոչում է ինքնատիրապետում: Ինքնատիրապետումը՝ բանականության իշխանությունն է տարերային կենսական պոռթկումների նկատմամբ: Ըստ Սոկրատի՝ ազատ է նա ով կառավարում է կամ սանձում իր կրքերը:
3. Փիլիսոփայական տեսանկյունից մարդկային տեսությունը բաժանվում է 3 մասի՝ ոգի, հոգի եվ մարմին:
(1) Ոգին ոչ օգտապաշտական բնույթի արժեքների ոլորումներն են: Նաեվ մարդկային իտեալների եվ նպատակների ոլորտը : Մտովին մարդը վերանում է իր կենցաղային պահանջմունքներից եվ առօրյա կյանքի կրկնողություններից, եվ միայն այդ դեպքում հնարավոր է դառնում բարձրագույն արժեքների գիտակցումը: Նկատի պետք է ունենալ որ մարդը կարող է համակված լինել ինչպես բարության ոգով այնպես էլ չարության ոգով, սակայն երբեք եվ մյուս դեպքերում ոգին մնում է այն ինչը վեր է մարդուց եվ կառավարում է նրան, եթե մարդու հոգեվոր կյանքը բարենպաստ է ձեվավորում՝ մարդը ձգտում է կյանքի իմաստին եվ իր իտեալներին որոնք կարող են վեհացնել իրեն եվ իր կյանքը: Մարդկային ոգին կողմնորոշված է նրան որպեսզի բացահայտի իր կեցության կայուն հիմքերը:
(2) Հոգին ի տարբերություն ոգուն շատ ավելի հին ծագում ունի, հոգու հասկացությունը առկա է եղել թերեվս նախնադարյան մարդկանց մոտ երբ ամեն ինչ ձգտել են հոգեշնչավորել: Նախնադարյան մարդիկ հակված են եղել հոգեշնչավորելով ոչ միայն մարդկանց կամ կենդանիներին այլեվ ողջ բնությանը: Հոգին կարելի է համեմատել ոգու հետ, սակայն դրանք նույնական հասկացություններ չեն, մարդու ոգին վեր է խոյանում իրենից՝ իսկ հոգին անմիջականորեն տրված է, այսինքն անմիջական ապրումների, տպավորությունների եվ մտքերի ոլորտն է, որտեղ առկա են մտերմիկ անձնական տարրեր: Հոգին ենթակա է տեղատվությունների եվ մակընթացությունների, իսկ ոգին ձգտում է կայուն եվ անփոփոխ արժեքների:
(3) Մարմին հասկացությունը արտացոլում է մարդու նյութա-առարկայական կողմը, մարդկային էակի մարմնական դրսեվորումներով զբաղվում են բժշկությունը, կենսաբանությունը, ֆիզիոլոգիան եվ անատոմիան: Փիլիսոփայությունը հետաքրքրում է ոչ այնքան մարմինը որքան մարմնի հոգու եվ ոգու փոխազդեցությունը:
4. Ըստ հայտնի միստիկ Գուրջիեվի ամեն մարդ ունի էություն եվ անձնավորություն : Էությունը մարդու բնավորությունն է, ուրիշ մարդկանց նկատմամբ ամենապարզ հոգեբանական արձագանքների միագումարը, որը ձեվավորվում է մարդկության տարիներին եվ այնուհետեվ չի փոխվում:
Անձնավորությունը այն է ինչ մենք դրսից ենք ստանում՝ գիտելիքներ, հմտություններ, կյանքի կանոններ:
Մենք մեր եսի մասին նվազ պատկերացում ունենք, հաճախ մարդկանց թվում է թե իրենց եսը այն է թե ինչպես ներկայացնում է հասարակությունը, որ դա է իր մեջ հիմնականը: Լինում են դեպքեր երբ ամուսնանում են սակայն էությունները չեն համապատասխանում, իրենց ընտրությունը կատարում են ըստ իրենց անձնավորության, հաշվի չառնելով էությունը, ապրում են միասին սակայն ատում են իրար:
Սարսափելին այն է երբ մարդու էությունը մեռնում է՝որպես անձնավորություն ապրում է, սակայն էությունը վաղուց մեռած է, Գուրջիեվը գրում է: «Այդպիսի մարդիկ շատ են, եթե մարդը իմանար որքան շատ են նման մարդիկ կամ մեռածները որոնք կյանքը կառավարում են՝ կխելաքառվեր»:
5. Հետեվաբար երբ մարդուն բնութագրում ենք որպես բանական էակ հաճախ մոռանում ենք բացահայտել հակառակ կողմը, բազմաթիվ փաստեր վկայում են այն մասին որ մարդը խիստ անբանական էակ է, որ նրա մեջ առկա է թաքնված ակրեսիվություն, չվերծանված հակումներ եվ ազդակներ, որոնք ամենեվին էլ պատահական երեվույթներ չեն: Զ.Ֆրոյդը բացահայտել է անգիտակցականի դերը մեր կյանքում, նրա կարծիքով անգիտակցական մղումները եվ հակումները ընկած են մարդկային հոգու բոլոր դրսեվորումների հիմքում, այդ թվում ավելի վեհ դրսեվորումներով: Մարդու կյանքը ոչ այն ինչ է քան մշտական կոնֆլիկտ գիտակցության եվ անգիտակցության հակումների միջեվ:
6. Մարդու կյանքում առանձնահատուկ դերակատարություն ունեն սեռական հակումները որոնք Ֆրոյդը նշանակել է լիպիտո տերմինով: Ըստ Ֆրոյդի լիպիտոն է պայմանավորում մարդու ստեղծագործական ակտիվությունը կյանքի բոլոր ոլորտներում՝ լիպիտոն չի գիտակցվում անմիջականորեն, սակայն այն կարելի է հայտնաբերել երազների վերլուծության միջոցով:
7. Անգիտակցական հակումները որոնք մարդուն հաղորդում են հոգեկան էներգիայի մեծ լիցք գործառում են երկու եղանակով: Առաջինը, այդ հակումները կարող են սուբլիմացվել: Սուբլիմացիա տերմինը բառացիորեն նշանակում է վեհացում: Այլ խոսքով մարդը աղոտ զգում է ինչ որ հակումների ազդակներ, ինչը նրան մղում է ակտիվության, մշակույթի, սպորտի եվ այլ ոլորտներում, մարդը վեհացնում է իր հակումները: Սուբլիմացիան անգիտակցական հակումների գործառնության բնականոն գործընթաց է:
Մյուս եղանակը կոչվում է արտամղում, որն իր ուղղվածությամբ հակառակն է սուբլիմացիայի, մարդը անգիտակցաբար իր հակումները արտամղում է իր հոգեկանի ամենախորքերը դրանց վրա դնելով կոշտ արգելք, սակայն նրանք չեն անհետանում վերածվելով բացասական էներգիայի աղբյուր:

Փիլիսոփայություն 12–րդ դաս 4 Դեկտեմբեր 2009

Էքսիսթենցիալիզմի Փիլիսոփայություն
• Իմաստուններից մեկն ասել է: «Ծնվում ենք ակամա, ապրում զարմանքով, մեռնում կարոտով»:
• Մարդը պահանջ է զգում նայելու իր սեփական կեցության ներսը եվ պատասխաններ փնտռելու իր կյանքի իմաստի եվ ճակատագրի հարցերին: Այդ պահանջը մի առանձին սրությամբ իր արտահայտությունն է գտնում մարդու գոյությանը, սպառնացող իրավիճակներում երբ նրա ճակատագիրը վերացականությունից թանձրանում եվ վերածվում է լինել չլինելու խնդրին:
• Կան բաներ որոնք մարդու մեջ մարդուց վերեվ են, դրանք են սերը, խելքը, պատիվը եվ ազատությունը: Օրինակ՝ կիսով չափ խիղճ չկա, խիղճը անբաժանելի է՝ այն կամ կա կամ չկա: Չի կարելի խղճով լինել երեկ, վաղը, կարելի է միայն այստեղ եվ հիմա, հետեվաբար Պուլիակովի խոսքերով Օսետինան կամ թարմ է կամ նեխած, երկրորդ թարմության Օսետինա չկա:
• Խիղճը չունի իր պատճառը արտաքին հանգամանքների մեջ, (խղճով վարվեց որովհետեվ այլ կերպ չեր կարող), այստեղ արտաքին պատճառ չկա: Ընդ որում խղճի մասին միտքը ու խիղճը նույնն են, այսինքն խիղճը մեզ տրված է միայն մտքերում, ուրիշ ոչ մի տեղում, եվ միայն գտնվելով խղճի վիճակում մարդն ունակ է նրա մասին մտածել:
• Մարդկային կեցությունը մարդու առջեվ բացվում է եվ հայտնվում է հատուկ վիճակում, խղճի կամ սիրո վիճակում: Ուրեմն հնարավոր չե մեր մեջ ստիբողաբար արթնացնել սեր կամ խիղճ, մեր առջեվ դրանք կարող են բացվել եթե հաջողվի հայտնվել այդ վիճակում:

Արխիվագիտություն 4-րդ եվ 5-րդ դասեր 7 եվ 8 Դեկտեմբեր 2009

Արխիվային Փաստաթղթերի Պահպանումը
• Արխիվապահաոցներում պարբերաբար կազմակերպվում են սանիտարական օրեր, որի ընթացքում հատուկ լուծույթներով դարակաշարները ենթարկվում են մշակման, այսինքն այդ լուծույթով մաքրվում են դարակաշարները, քանզի դրանք պարունակում են հակամիջատային եվ հակա-բակտերիական նյութեր որոնք անվտանգ են թղթի համար: Յուրաքանչյուր տիպի գրիչ, թուղթ, ժապավեն, ձայնագրություն, լուսանկար, ելեկտրոնային գրիչ ունեն իրենց պահպանման առանձնահատկությունները: Եթե թուղթը պահպանվում է (18-19) աստիճան ջերմության, ապա ժապավենները պահպանվում են 9 ջերմաստիճանով, խոնավությունն էլ (45-55)% : Ձայնագրությունները որպեսզի պահպանվեն երկար՝ դրանք պահպանվում են հատուկ կամերաներում, որտեղ րադիոալիքները չեն կարող թափանցել:

Արխիվային Փաստաթղթերի Օգտագործումը
• Արխիվային փաստաթղթերի պահպանումը ինքնանպատակ չէ, դրանք օգտագործվում են գիտական, քաղաքական, տնտեսական, մշակութային, սոցիալական նպատակներով:
1. Գիտական: Այսօր նոր եվ նորագույն շրջանի պատմության ուսումնասիրումը առանձ արխիվային փաստաթղթերի օգտագործման դառնում է աննպատակահարմար: Եվրոպայում,օրինակ՝ Մալթայում պահպանվում են արխիվային փաստաթղթեր 12-րդ դարից:
Այսօր լինի դա մագիստրական թեզ, թեկնածուական-դոկտորական ատենախոսություն, մենագրություն, Հայ Ժողովրդի պատմության մասին, հոդված, նույնիսկ հուշագրողը իր հուշերը գրելու համար անդրադառնում է արխիվներին:
2. Քաղաքական: Այսօր օրինակ հայ-թուրքական հարաբերություններում տեղի է ունենում ակտիվ տեղաշարժեր, եվ մեր դիվանագետներին անհրաժեշտ է ուսումնասիրել 20-րդ դարասկզբի հայ-թուրքական հարաբերությունների հետ կապված փաստաթղթերը՝ (Բաթումի, Ալեքսանդրապոլի, Մոսկվայի, Կարսի պայմանագրերը), եվ ահա արտաքին գործերի նախարարությունը դիմեց դրանք ստանալու համար, եվ պարզվեց որ մենք այդ պայմանագրերի բնագիրները չունենք:
3. Տնտեսական: Ցանկացած շինություն վերանորոգելու, կամուրջ, շենք,... արխիվից պահանջում են շենքերի, երկաթուղային գծերի նախագծերի փաստաթղթերը:
4. Մշակութային: Արխիվային փաստաթղթերը օգտագործվում են կինոնկարներ նկարահանելու, ցուցահանդեսներ կազմակերպելու, ռադիո-հեռուստատեսային հաղորդումներ պատրաստելու, բեմադրություն կազմակերպելու: Օրինակ՝ Ուիլյամ Սարոյանի 100 ամյակը երբ նշվում էր Հայաստանում՝ կազմակերպվեց ցուցահանդես իր մասին իր փաստաթղթերով:
5. Սոցիալ-Իրավական: Աշխատանքային գրքույկը վերականգնելու, աշխատավարձի չափը ներկայացնելու, սեփականության մասին տեղեկություններ իմանալու համար:

• Հայաստանի կամ օտարերկրյա չափահաս քաղաքացի որը մեղսունակ չի, կարող է մի դիմում ներակայացնել Արխիվ, փաստաթղթեր ուսումնասիրելու համար: Փաստաթղթերը տրամադրվում են ուսումնասիրողին՝ եթե չեն պարունակում պետական ծառայողական գաղտնիք, չեն պարունակում մարդու անձնական եվ ընտանեկան գաղտնիք, եվ եթե փաստաթուղթը վատ վիճակում չե: Նույնպես թույլատրվում է երբ փաստաթուղթը գաղտնազերծվում է, կամ նրա տերը մահացել է եվ նրա ժառանգները համաձայն են, եվ կամ եթե փաստաթղթի վրա անցել է 100 տարի:
• Ուսումնասիրողը դիմում է արխիվի տնօրենին թույլատրություն ստանալու համար, որտեղ նշում է ուսումնասիրության թեման եվ նպատակը: Տնօրենի կողմից թույլատրություն ստանալուց հետո ընթերցասրահում ուսումնասիրողը ծանոթանում է ընթերցասրահում աշխատելու կանոններին (մտնել առանձ պայուսակի, վերարկույի, չի կարելի վնասել փաստաթուղթը,...), լրացնում է անկետա եվ դրանից հետո խորհրդակցելով արխիվի ընթերցասրահի աշխատակիցների հետ՝ ստանում է համապատասխան գիտատեղեկատու միջոցները (ցուցակներ, քարտարաններ, համակարգչային տվյալներ), որից հետո կատարում է իրեն անհրաժեշտ գործերի պատվիրում: Գործերը մատակարարվում են ուսումնասիրողին հաջորդ օրը՝ ամենաշատ 20 գործ մի օրում: Գործերը ուսումնասիրելու ժամանակ նա կարող է արտագրել մի տետրում, կամ կարող է պատվիրել նրանց պատճենները կատարելով վճառում: Ընթերցասրահը աշխատում է աշխատանքային օրեիրն ժամը 10:00-16:30:

Արխիվային Փաստաթղթերի Վերականգնումը
• Հաճախ փաստաթուղթերը մինչեվ պետական արխիվ հանձնելը լինում են վնասված ֆիզիկապես եվ կենսաբանորեն:Փաստաթղթերը ֆիզիկապես եվ կենսաբանորեն վնասվում են նաեվ արխիվում պահպանության եվ օգտագործման ընթացքում, այդ պատճառով փաստաթղթերի վնասվածքները հայտնաբերելու դեպքում դրանք ենթարկվում են վերականգման, եվ այդ նպատակով գործում են համապատասխան լաբորատորիաներ:
• Ֆիզիկական վնասվածքները վերացվում են թափանցիկ թղթերի միջոցով հատուկ պատրաստված Սոսինձի օգնությամբ: Այդ Սոսինձը չի վնասում թուղթը եվ նա պատրաստվում է արխիվում հատուկ բաղադրատոմսով:
• Կենսաբանական վնասվածքների համար կա հատուկ կամերա որին մեջ դրվում են այդ գործերը եվ բարձր ջերմաստիճանի (80-90) աստիճան պայմաններում այդ կամերայում լցվում է բարաֆին, եվ 80 աստիճանի պայմաններում բոլոր միգրոպները ոչնչանում են, պարաֆինը սկսում է գոլորշիանալ ջրի հետ եվ պատում է թուղթը հատուկ փարակ շերտով, որի շնորհիվ թուղթը հետագայում կենսաբանական վնասի չի ենթարկվում:
• Արխիվի ներսում որոշակի ժամանակաշրջանում 3 տարին մեկ անգամ կամ 5 տարին մեկ անգամ անցկացվում է փաստաթղթերի արկայություն, եվ վիճակի ստուգում: Արխիվի աշխատակիցը ստացած հանձնարարության համաձայն գործերը ստուգում է մեկ առ մեկ եվ եթե այդ գործին մեջ հայտնաբերվում է ֆիզիկական կամ կենսաբանակն վնասվածք, կամ տեսնում է խունացում, նա կազմում է համապատասխան ակտ որից հետո պատրաստված թերթիկների հիման վրա գործերը ուղարկվում են լաբորատորիա վերականգնվելու համար:
• Վնասված փաստաթուղթը հայտնվում է նաեվ գործերը ուսումնասիրված ժամանակ, այդ դեպքում ֆոնդապահը ստուգում է փաստաթուղթը:
• Փաստաթղթերի արկայության ստուգման ժամանակ հաճախ պատահում է որ գործը տեղում չի հայտնաբերվում, դրա համար կազմվում է համապատասխան ակտ եվ այդ գործը գտնելով մտցվում է իր համապատասխան գործերի ցուցակի մեջ:

Արցախի Ազատագրական Շարժումների Պատմություն 8-րդ դաս 8 Դեկտեմբեր2009

Կամավորական ջոկատներից մինչեվ Ազատագրական Բանակի Ձեվավորումը:
• Արցախի ազգային ազատագրական պայքարը նորից կյանքի կոչեց հայդուկային (Ֆիդայական) պայքարի ձեվը: Ստեղծվեցին ինքնապաշտպանական եվ երկրապահ ջոկատներ: Այդ ջոկատները սկզբում հանդես էին գալիս տարերայնորեն, ինքնաբուխ, հայդուկի ֆանադիկ հավատով: Համանման ջոկատներ ստեղծվեցին Արցախում եվ Հայաստանում: Հայոց ազգային բանակի կոմիսար՝ Վ.Վարդանյանը պատմում է որ այն օրերին երբ Ազատության հրապարակում միտինգներ էին տեղի ունենում, այդ օրերին էլ սկսեցին կազմակերպել կամավորական ջոկատներ:
• Հայաստանում ձեվավորվեց (ՀԱԲ)-ը Հայոց Ազգային Բանակը, որոնց շարքերում հաշվվում էր այդ ժամանակ մինչեվ 70 հազար մարդ, սակայն առաջին օրերին ՀԱԲ-ին զինվորագրվեցին 3000 տղամարդ եվ կին: Արդեն 1990 թ.-ին ՀԱԲ-ը զորամասեր ուներ Հայաստանի սահմանամերձ բոլոր տարածքներում: Այն լուծարվել է 1990 թ.-ի Օգոստոսի վերջին, որը եվ կոպիտ սխալ էր:
• Կամավորական ջոկատներ ստեղծվեցին Արցախի գրեթե բոլոր հայկական բնակավայրերում, միայն Ստեփանակերտում կազմավորվեց մինչեվ 10 կամավորական ջոկատ, եվ Լեժնային Ղարաբաղում կազմավորվել էր մոտ 160 կամավորական ջոկատ, ամեն մի բնակավայր ստեղծել էր իր կամավորական ջոկատը, որոնք սկզբում հսկում էին կոլտնտեսությունների սեփականությունը եվ սահմանամերձ տարածքները:
• Մասսայական կերպով կամավորական ջոկատներ է ստեղծվել նաեվ Հայաստանում, ինչպես քաղաքներում այնպես էլ գյուղական վայրերում, միայն Երեվանում կազմավորվել է մոտ 50 կամավորական ջոկատ: Կամավորական ջոկատները մեծ դեր են խաղացել Հայաստանի սահմանները պաշտպանելու, Գետաշենի ենթաշրջանը, Շահումյանի շրջանը ինչպես եվ ամբողջ Արցախը պաշտպանելու գործում: Կամավորական ջոկատներին օգնում էին տեղի բնակիչները ինչով որ հնարավոր էր, սննդամթերք, հագուստ, քնելու տեղ: Կամավորական ջոկատներում գտնվող մարդիկ աշխատավարձ էին ստանում իրենց աշխատատեղերից:
• Առաջին կարեվոր մարտերը տեղի են ունեցել Արարատի շրջանում: Այդ կամավորական ջոկատների հիմքի վրա 1990 թ.-ի Սեպտեմբերի 20-ին հիմնադրվեց Երեվանի Հատուկ Գունդը, որի կազմում ծառայելու համար դիմել էին ավելի քան 5000 երիտասարդներ: Նույն թվականի Դեկտեմբերի 4-ին Հայաստանի հանրապետության նախագահի հրամանագրով ստեղծվեց «Պաշտպանության Նախարարություն»՝ որի նախարար նշանակվեց Վազգեն Սարգսյանը: Հետագայում 1992 թ. Հունվարի 8-ին Հայաստանի կառավարությունը ընդունեց «Պաշտպանության Նախարարության Մասին» որոշում, որտեղ հիմնավորվեց ազգային բանակի ստեղծման անհրաժեշտությունը: Այսպիսով 1992 թ.-ի Հունվարի 28,ին ձեվավորվեց Ազգային Բանակը Հայաստանում,այն Լեռնային Ղարաբաղում ավելի ուշ ձեվավորվեց:
• 1991 թ.-ի Նոյեմբերին Ստեփանակերտում հրավիրվեց բոլոր կամավորական ջոկատների հրամանատարների խորհրդակցություն, որին մասնակցում էր Հայաստանից Վազգեն Սարգսյանըեվ գեն. Գւրգեն Դալիբաթյանը: Այդ խորհրդակցության ժամանակ քննարկվեց կանոնավոր բանակ ստեղծելու հարցը եվ նպատակահարմար գտավ ստեղծել Արցախի Պաշտպանական Բանակ եվ Պաշտպանության Պետական Կոմիտե: Կոմիտեի նախագահ նշանակվեց Սերժ Սարգսյանը, իսկ շտապի պետ Արկադի Տեր-Թադեվոսյանը, որը Հայաստանից Արցախ էր ուղարկվել 1991 թ. Օգոստոսին: Այդ որոշումից հետո Լեռնային Ղարաբաղում արագորեն ձեվավորվում էին ռազմական դասակնեէ եվ վաշտեր, որոնցում ընդգրկվում էին մոտ 1000 հոգի:
• 1992 թ.-ի Փետրվարի 24 –ին Լեռնային ՂԱրաբաղի Ինքնապաշտպանական Ուժերի հրամանատար նշանակվեց՝ Արկադի Տեր-Թադեվոսյանը, այդ ժամանակ ամենա-առաջնահերթ խնդիրը Շուշիի ազատագրումն էր որը իրագրոծվեց 1992 թ. Մայիսի 8-9: Հենց այդ օրն էլ համարվում է Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնապաշտպանական Ուժերի օր, չնայած այն լիովին ձեվավորվեց նույն թվականի Սեպտեմբերին:
Հայ Կինը Արցախյան Ազատամարտում:
• Հայ ժողովրդի դարավոր պատմության մեջ հատկապես օտար երկրյա նվաճողների դեմ մղված պայքարում, փառավոր էջեր են գրել հայ կանայք: Հայրենական Մեծ Պատերազմի տարիներին միայն Արցխից ռազմաճակատ են մեկնել 1850 կանայք:
• Հայ կանանց մասնակցությունը չափազանց ակտիվ է եղել Արցախյան պայքարում, սկսած՝ պարոնուհի Կոկսից մինչեվ Սիլվա Կապուտիկյանը, մինչեվ Արցախի կանայք (Ժաննա Գալստյան, դերասանուհի եվ նախագահի խորհրդատուհի):