Հայոց Պատմության Հիմնահարցեր 14–րդ դաս 15 Դեկտեմբեր 2009

Հայկական Մշակույթը 19-րդ դարի 2-րդ կեսին
• 19-րդ դարի 2-րդ կեսը հայկական մշակույթի ծաղկման ժամանակաշրջանն է: Կապիտալիստական հարաբերությունների զարգացումը բոլոր ժողովուրդներին դրել էր մշակութային թռիչքի եվ ազատելով ֆեոդալական կապանքներից, մտավորականությունը փորձում էր լուսավորել ժողովրդին, բարձրացնել նրա ընդհանուր մակարդակը, եվ իրագործել բուրժուական բարենորոգումները: Բարենորոգումների հիմքը դպրոցն էր, եկեղեցական ծխական դպրոցները այլեվս չէին բավարարում ժամանակի պահանջներին, եվ բոլոր երկրներում մեծ թափ էին ստանում բարձրագույն դպրոցներն ու ճեմարանները, քանի որ հայ բուրժուազիան հիմնականում ձեվավորվում էր Հայաստանից դուրս, հայ մտավորականությունը նույնպես կենտրոնանում էր տարբեր գաղութներում, բացում կենտրոններ եվ տարբեր երկրներից հայ երիտասարդությունը հավաքել սովորելու:
• 19-րդ դարի 2-րդ կեսին հայ հասարակական կյանքում կարեվոր դեր էին խաղում Գեորգյան ճեմարանը Էջմիածնի, Երեվանի Գիմնազիան եվ հատկապես Վանում, Շուշիում կառուցված համալսարանները: Այնտեղի սաները ընտրվում էին Հայաստանի հայաշատ վայրերից, ծխական դպրոցները լավ ավարտած ուսանողներից, որոնց հովանավորում էին ժամանակի մեծահարուստները կամ բարեգործական ընկերությունները:
• 19-րդ դարի 2-րդ կեսին մեծ զարգացում ստացավ գրականությունը,Նալբանդյանից սկսած Շահազիզից, Դուրյան, Պատկանյան, ապա Թումանյան, որոնք հարստացրին հայ գրականությունը իրենց ստեղծագործություններով: 19-րդ դարի 2-րդ կեսին Հայաստանում ահավոր տարածում ստացավ մամուլը: Մեր մտավորականությունը հիմնականում մամուլի միջոցով լուսաբանում էր ժողովրդին: Մոտ 100 թերթեր-ամսագրեր էին հրատարակվում: Հյուսիսափայլ, Մշակ, Նոր Դար, Մուրճ, Հնչակ, Մեղու, Արմենիա: Մեր մամուլի լայնատարածման մեջ մեծ գործ էին անում հայագետները: Սովորաբար երբ ազգը զարթոնք է ապրում, առաջին հերթին սկսվում է նրա պատմության, գրականության ուսումնասիրությունը: Հայագետներից էր՝ Ստեփանոս Նազարյանը: Այսպիսով 19-րդ դարի 2-րդ կեսը մշակույթի բավականաչափ արագ զարգացման շրջան էր, որը հիմք ծառայեց հետագայում հատկապես հասրակության վերելքի համար:
• Բնագիտության բնագավառում գործում էին հայազգի օտարերկրյա տարբեր գիտական վայրերում եէ լուրջ դերակատարություն ունեին տարբեր ճյուղերի զարգացման:


Հայաստանը 20-րդ Դարասկզբին
• Հայ ժողովուրդը 20-րդ դարը թեվակոխեց նորից եէկաթված, բաժանված Թուրքիայի եվ Ռուսաստանի միջեվ: Այս երկրների զարգացման հետ պայմանավորվում է 20-րդ դարի Հայոց Պատմությունը: Եթե 19-րդ դարի վերջերին Ռուսաստանը հովանավորում էր հայ ազատագրական պայքարը ընդդեմ Թուրքիայի, ապա 20-րդ դարասկզբին նա կասեցրեց ակտիվ ազատագրական պայքարը՝ վախենալով որ այն կարող է տարածվել Արեվելյան Հայաստանում, Ռուսաստանը բռնեց հակա-հայկական քաղաքականության ուղին: Հայահալած քաղքականությունը ուժեղացավ դպրոցների, հասարակական կազմակերպությունների նկատմամբ կիրառվող հալածանքներով, եվ ցարիզմը ձգտում էր իբրեվ գաղութ Հայաստանը ամբողջովին իրեն ենթարկել:
• 1903 թ.-ի հունիսի 12-ին ընդունվեց հակա-եկեղեցական մի օրենք: Եկեղեցին բավականաչափ հզոր ուժ էր դարձել իր հարստություններով եվ ամբողջ ուժով հանդես էր գալիս կրթական վայրերում եվ այնտեղ էր գումարվում հաճախակի հակա-կառավարական ժողովները:Եկեղեցին բավականաչափ ուժ էր դարձել իր հարստություններով, եվ ամբողջ ուժով հանդես էր գալիս կրթական վայրերում եվ այնտեղ էր գումարվում հաճախակի հակա-կառավարական ժողովները: Եկեղեցին մեծ կալվածքներ ուներ, որոնք ցարիզմը այդ օրենքով բռնագրավեց, արգելեց զանոնք եվ մեծ հարկեր նշանակեց եկեղեցու վրա: Այդ օրենքը մեծ վրդովմունք առաջացրեց հայ ժողովրդի մեջ, սկսվեցին ցույցեր, որին մասնակցում էին նաեվ ոչ հայկական կազմակերպությունները: Ավելին 1903 թ.-ին մահափորձ կատարվեց վարչապետ՝ Կալիցինի դեմ: Ռուսաստանը նույնիսկ մահափորձից հետո, նույնիսկ այդ պայմաններում հայաջինջ քաղաքականություն չեր վարում, աքսորում, սաստում էր: Այլ էր վիճակը Արեվմտյան Հայաստանում:
• Թուրքիան միշտ ձգտել է հայաթափել Հայաստանը որպեսզի իր դեմ այնտեղ որեվե պայքար չտարվի, եվ 19-րդ դարի 2-րդ կեսից սկսած ընտրել է հայաջինջ քաղքականությունը: Արեվմտյան Հայաստանի հայությունը 19-րդ դարի 2-րդ կեսից հայդուկային շարժման միջոցով պայքարել է իր ազգային իրավունքները պաշտպանելու համար: Արեվմտյան Հայաստանում բազում հայդուկապետեր նահատակվեցին այդ պայքարի մեջ, վրիժառության այնպիսի փաստեր, ինչպես օրիանկ՝ Աղբյուր Սերոբի 1899 դավաճանաբար սպաննության եվ Անդրանիկը քուրդ ցեղապետ՝ Բշարա Խալիլից վրիժառու եղավ:
• Արեվմտյան Հայաստանում ուժեղացով ճնշումների եվ հալածանքների դեմ՝ 1904 թ.-ին Հնչակյանները Սասունում կազմակերպեցին ապստամբություն, նրանք դիմեցին նաեվ մյուս կուսակցություններին, որպեսզի համատեղ գլխավորեն այդ ապստամբությունը, սակայն մերժվեցին եվ ապստամբությունը պարտվեց եվ մեծ զոհեր տվեց:

Արեվելյան Հայաստանը 1905-1907 թթ. Հեղափոխությունը Տարիներին
• 1905 թ.-ին Ռուսաստանում բռնկվեց առաջին բուրժուա-հեղափոխական ապստամբությունը: Ժողովրդի դժգոհությունը մեղմելու պատրվակով ցարիզմը փորձեց կեղծ շարժում կազմակերպել որպեսզի լիցքաթափի բանվորների դժգոհությունը: 1905 թ. Տեր Գաբոյի միջոցով լայն պրոբագանտա մղվեց ցարիզմի դեմ ցույց կամակերպելու օգտին: Ժողովուրդը Հունվարի 9-ին՝ Կիրակի օրով, տասնյակ հազարներով Բետերբուրգի տարբեր թաղամասերից շարժվեց դեպի ձմեռային պալատ, սակայն ցարիզմը պալատի շրջակայքում մեծ զորք էր կուտակել, եվ երբ ցուցարարները մտան Սենատի պալատ, զորքը սկսեց կրակել նրանց վրա: Եղան հարյուրավոր զոհեր, վիրավորներ, եվ այդ լուռը տարածվեց ամբողջ Ռուսաստանում: Այդ օրը կոչվեց «Արյունոտ Կիրակի»:
• Հեղափոխական ալիքները հասան Անդրկովկաս, այն արձագանքեց նաեվ Հայաստանում, չնայած Հայաստանը չուներ ուժեղ բանվոր դասակարգ եվ արդյունաբերական կենտրոններ: Հայաստանում գործադուլներ եղան ալավերդիում, Ղափանում, Գյումրիում: Սակայն Հայաստանում ապստամբության արձագանքը թույլ էր, եվ Ռուսաստանում 1907 –ին հեղափոխությունը ապրեց վայրէջք:
• 1905-1906 թթ. ցարիզմը ազգամիջան կռիվներ բորբոքեց Անդրկովկասի մեջ, զինելով թուրքերը հաերի դեմ եվ հայերը թուրքերի դեմ: 1906-1907 թթ. մի քանի հարյուր մարդիկ զոհվեցին: Բաքվում այդ կռիվները ձեռնարկում էր Նակաշիձեն, որին սպաննեց Դրոն 1906 թ.-ին: Հենց այդ ժամանակ էլ ադրբեջանի տարածքում հայդուկային խմբեր հանդես եկան որոնք պաշտպանում էին հայերին եվ պատերազմում ադրբեջանցիների դեմ:
• Ցարիզմը ի հարկե դժգոհ էր հայերի հեղափոխական պայքարից եվ առիթներ էր որոնում հաշվեհարդար տեսնելու համար: Նրան նաեվ ծառայեց դաշնակցության մի ելույթը, որից հետո ցարականա Ռուսաստանը կազմեց «Դաշնակցության Գործ» անունով մի դատական գործ, որի հետեվանքով մի քանի հարյուր դաշնակցականներ ձերբակալվեցին եվ աքսորվեցին Սիբիր: Ցարիզմի հայահալած քաղաքականությունը համապատասխանում էր թուրքերի շահերին, եվ 20-րդ դարասկզբին նրանք կազմակերպված պայքար էին մղում հայերի դեմ:
1908 թ.-ի Երիտթուրքերի Հեղաշրջումը
• Աբդուլ Համիդի վարած քաղաքականությունը մեծ դժգոհություն էր պատճառում ինչպես երկրի այլազգիների այնպես էլ թուրք երիտասարդների մոտ: Դարասկզբին նրանք ստեղծեցին «Իթթիհատ վե Թերաքքի» կուսակցությունը, որը պայքար սկսեց աբդուլՀամիդի բռնակալության դեմ, եվ քանի որ դռգոհ էին նաեվ ազգային փոքրամասնությունները, նրանք բանակցեցին նաեվ նրանց հետ: 1908 թ.-ին այդ կուսակցության համագումարում որոշվեց գահընկեց անել ԱբդուլՀամիդին: Այդ համագումարին մասնակցում էին հայերից դաշնակներն ու արմենականները, որոնց ապագային գրականության մեջ մեղադրում էին երիտթուրքերին պաշտպանելու համար: ԱբդուլՀամիդը գահընկեց անելուց հետո 1909 թ., երկրում ստեղծվեց խորհրդարան (Մեջլիս), որի ընտրությունները տեղի ունեցան դեմոկրատական ձեվով, ընդգրկելով ազգային փոքրամասնությունները, հայերը այդ խորհրդարանում ունեին 10 ձայն: Ընդունվեց սահմանադրություն որը լայն իրավասություններ էր սահմանում ազգային փոքրամասնություններին:
• Սակայն այդ բոլորը կեղծ էին որովհետեվ երիտթուրքերը ժառանգեիցն ԱբդուլՀամիդի հայաջինջ քաղաքականությունը, եվ իշխանության գլուխ գալուց հետո շարունակեցին նույն քաղաքականությունը: Դրա մասին է վկայում 1909 թ. Կիլիկիայի Ադանա քաղաքում երիտթուրքերի կազմակերպած ջարդը, որը կառավարությունը կենսագործեց զորքի միջոցով: Դրանից հետո բոլորը համոզվեցին որ երիտթուրքերը ավելի բացասական դեր են խաղալու քան ԱբդուլՀամիդը, եվ այդպես էլ եղավ: