Հայոց Պատմության Աղբյուագիտություն 10–րդ դաս 30 Նոյեմբեր 2009

Շարունակություն Կ. Գանձակեցու
• Նա Խորանաշատում ուսանել է Մխիջար Գոշի օրոք իր սիրելի Վանական վարդպետի հովանու ներքո, եվ հենց նրա կողմից էլ վարդապետ է ձեռնադրվել: Սակայն 1225 թ.-ին երբ Կիրակոսը մոտ 22 տարեկան էր Խորեզմի արքայազն՝ Ջալալեդդինը գրավում է Խորանաշատը եվ թալանում: Միաբանությունը ցրվում է, Վանական վարդպետը չի հուսահատվում եվ Տավուշի Լոռուտ գյուղի մոտ մի քարայր է փորում եվ գրքեր հավաքելով իր աշակերտների հետ շարունակում է ուսուցանել Կիրակոսին եվ մյուս սաներին: Վանական վարդապետի մոտ Կիրակոսը ուսանում է մինչեվ 1251 թ.:
• 1236 թ.-ին մոնղոլները ասպատակում են ասպատակում են Տավուշը, շրջապատում Վանականի քարայրը որտեղ հավաքվել էր շատ բնակչություն: Վանական վարդապետը մեկնեց մոնղոլ զորապետի մոտ եվ խնդրեց խնայել ժողովրդին, զորապետը բոլորին ազատ արձակեց, բայց Կիրակոսին, Վանականին եվ նրանց ընկերներին գերի տարավ իբրեվ գրագետների, կամենալով նրանց օգտագործել որպես գրագիրներ: Կիրակոսը գրում է որ իրեն խոստացան ծառաներ, գեղեցիկ կին, ձիեր, միայն թե համաձայնվեր մնար մոնղոլների զորքում: Քանի որ Գանձակում շատ պարսիկներ էին ապրում՝ Կիրակոսը գիտեր պարսկերեն, նա սովորում է նաեվ մոնղոլերեն, թուրքերեն, բայց Կիրակոսին հնարավոր չի լինում գայթակղեցնել եվ 1236 թ.-ի աշնանը նա հեռանում է եվ հաստատվում Նոր Գետիկ վանքում, դառնալով նրա առաջնորդը եվ գլխավորելով վանքին կից դպրոցը:
• Կիրակոսը շրջել է Հայաստանի շատ վայրերում, հանդիպել է նշանավոր մարդկանց եվ գրի առել նրանց պատմածները, օրինակ նա 1255 թ.-ին Վարդենիս գյուղում հանդիպել է Մոնղոլիայից վերադարձող Կիլիկիայի Հեթում Ա. թագավորին, որը պատմել է տարբեր ցեղերի վարքի ու բարքի մասին, կամ Պռոշ իշխանից լսում է մոնղոլների կողմից Բաղդադի գրավման մասին, որին մասնակցում էր նաեվ հայկական զորաբաժինը: Կիրակոսը եղել է նաեվ Կիլիկիայում, գիտե նրա քաղաքներն ու վանքերը:
• Իր Հայոց Պատմություն երկի վրա աշխատել է 1241 թ.-ից եվ շուրջ քառորդ դար պրպտել է աղբյուրները եվ շարադրել է այդ գործը: Վախճանվել է 1271 թ.-ին: Գրել է նաեվ Վանական վարդապետի եվ ուրիշների հետ ունեցած թղթակցություններ, նաեվ մի բանադրանք (անեծք) Ծառեցի ջրաղացպան ? Դավիթի մասին, որն ասում էր որ Հիսուսը երեվացել է իրեն եվ ասել բժշկություն անի: Կիրակոսը լրացնում է նաեվ Հայոց Տոնացույցը (Հայսմավուրք): Գանձակեցին մարդու մեջ գնահատում է տքնաջան աշխատանքը, ուրիշներին օգտակար լինելը, նոր բան ստեղծելը, նա շարադրում է հիմնականում հայոց քաղաքական եվ եկեղեցական պատմությունը, ողբում է Արշակունիների եվ Բագրատունիների թագավորությունների անկումը, գովերգում է հայրենասիրությունը, արժանապատվությունը, հայ ժողովրդին բնութագրում է իբրեվ բարի, ազնիվ, կրոնասեր: Նա օգտվել է նախորդ պատմագիրներից, քաջածանոթ է աշխարհագրական միջավայրին, բնակավայրերին, վանքերին, եկեղեցիներին: Ստուգախոս է ստույգ ժամանակախոսությամբ պատմում է երկերը:
• Իր Պատմությունը բաժանում է առաջաբանի եվ 2 հիմնական մասերի, որոնք զետեղված են 65 գլուխներում: Սկաում է Գրիգոր Լուսավորչից եվ հասցնում մինչեվ 1265 թ., այսինքն Մոնղոլական իշխան Հուլավուի մահը: Առաջին մասը հասցնում է մինչեվ Լեվոն Բ.-ի թագավորելը 1198 թ.- իսկ երկրորդ մասը (1198-1265) թթ.: Երկրորդ մասի համար ասում է որ ականջալուռ եվ ականատես է եղել, մանրամասն պատմում է Զաքարեի, Իվանեիեվ ուրիշ իշխանների մասին, Խաչենի բարեպաշտ իշխան՝ Հասան Ջալալի եվ նրա Պուզուքայի մասին: Պատմում է նաեվ Զաքարեի որդու Շահնշահի, նրա որդու Զաքարեի մասին, եվ մոնղոլների մղած պատերազմների, Հեթում Ա.-ի, Նոր Գետիկ եվ Գանձասար 1260թ. վանքերի կառուցման մասին: Կիրակոսը սուտն ու կեղծիքը համարում է սատանայական մեղք, ուստի այդ աստվածավախ ռաբունապետը պատմությունը շարադրում է ճշմարիտ ձեվով: Նա միայն թագավորների պատերազմների մասին գրող չե, նրան հետաքրքրում է ժողովրդի կենցաղը, պաշտամունքը, արտաքինը, ուտելիքը, զենքերը, մարտավորությունը, հոգեկան եվ բարոյական ըմբռնումները, լեզուն: Նա գտնում է որ մաքուր եվ չնախապաշարված մտքով անաչառորեն հետեվել է աղբյուրներին որպեսզի քննախույզ կերպով հասնի իր նպատակին, եվ կարծում է որ իրեն օգնել է Ս.Հոգին: Ըստ Կիրակոսի իր երկը ստեղծողը Ս.Հոգին է՝ (Ամեն ինչ Աստուծո կամքով է, պատմության արարիչը ինքն է): Եվ երբ մոնղոլները նվաճում են Հայաստանը՝ Կիրակոսը չի հուսահատվում եվ վստահ է որ Ս.Հոգին փրկելու է բոլորին, իսկ ինքը վստահ լինելով Ս.Հոգու վրա շարադրում է իր երկը, որպեսզի իր ազգին մի օգուտ տա, հիշատակ թողնի իր կողմից:
• Քննադատում է շահասեր, ազգուրաց, հղբացած հայ մեծատուններին, որոշ հոգեվորականներին, նրա կարծիքով նույնն էր նաեվ Վրաստանում, որին կոչում է հղբացած երկիր, որտեղ (իշխանք զրկեին եվ կողոպտեին զաղքատս, եվ ըմպեին եվ մեծամեծս փքային): Շատ արժեքավոր է հայ եվ աղվանական եկեղեցիների մասին, նաեվ դպրոցների, դպրության, գիտության, արվեստի, երաժշտության, արհեստների, ճարտարապետության, տնտեսության, շինարարության, նաեվ եկեղեցաժողովների, դավանաբանական պայքարի, մյուս եկեղեցիների հետ հայոց եկեղեցու փոխհարաբերությունների մասին նրա հաղորդած տվյալները: Նա հայադավանության երդվյալ պաշտպանն է:
• Ի հարկե որպես պատմագիր նա ունի նաեվ բացեր, օրինակ իր երկը շարադրում է շատ անսիստեմ ձեվով, նույն նյութը մի քանի տեղ կրկնում է, կամ ոեվե մի նյութը պատմելիս հենց սկզբում ընդհատելով հետո ուրիշ տեղում անդրադառնում է դրան: Միանգամաբար հավատում է հրաշքների արտառոց պատմությունների, օրինակ երբ հանդիպում է Հեթում Ա.-ի հետ Վարդենիսում, Հեթումը ասում է որ կա մի երկիր «Ղատայիք» անունով՝ որտեղ իբր կանայք տղամարդու պես են, իսկ տղամարդիք շատ պես են խոսում մեծ ու մազոտ, եվ իբր թե կանայք խառնակվում են շների եվ տղա են ծնում շնակերպ, բայց աղջիկները ծնվում են կանանց նման:
• Իր երկը շարադրել է ջերմ սրտով, հասարակ ու անզարդ, մանրամասն, ի հարկե պատմելով թռիչքներով, մեկ խոսում է արեվելքի մասին՝ մեկ արեվմուտքի, մերթ վրացիների մերթ թաթարների, հայերի՝բայց դա անում է շատ պարզ ու ըմբռնելի ձեվով: Չի ձգտում ճարտասանության, բայց գրում է մանրամասն եվ սիրով: Մեծ հավատով է լցված իր ժողովրդի ապագայի հանդեպ, երկն արժեքավոր է նաեվ հարեվան երկրների՝ ներգաղութային Կիլիկիայի թագավորության ուսումնասիրության համար:
• Նրա երկը առաջին անգամ հայերեն լույս վ տեսել 1858 թ.-ին Մոսկվայում, 1865 թ. Վենետիկում, 1909 թ. Թիֆլիսում: Իսկ 1961 թ.-ին Երեվանում երկի քննական համեմատական բնագիրը: 1870 թ.-ին Բետերբուրգում լույս է տեսել ֆրանսերեն, իսկ 1946 թ. Բաքվում լույս է ընծայվել ռուսերեն: Հնագույն ձեռագիրը 16-րդ դարից է:

Վարդան Արեվելցի
• Առ այսօր ճշդված չե Վարդան Արեվելցու ծննդավայրը, բայց Արեվելցի անվանումից երեվում է որ նա Արեվելյան Հայաստանից է, բայց թե որ վայրից հայտնի չե: Ենթադրում են թե իբր ծնվել է Գանձակում, ոմանք Փառիսոսում, Գարդմանում, բայց որեվե տեղ այս մասին չի վկայված: Վարդանը եղել է Կիրակոս Գանձակեցու մոտ ընկերը, գրեթե հասակակիցը, ծնված մոտ 1200թ. կամ 1210 թ.: Գեղջուկ պատանի էր, նախնական կրթությունը ստացավ հայրենի գավառում, ապա մտավ Նոր Գետիկի վանք ընկերոջ Կիրակոսի հետ: Նոր Գետիկից միասին տեղափոխվեցին Խորանաշատ, ապա Գայենաբերդ 1225 թ. որտեղ հիմնում է դպրանոց եվ զբաղվում ուսուցչությամբ Գայենաբերդի դիմացի ձորում գտնվող Ս.Անտրեի վանքում: Զբաղվում է մատենագրությամբ եվ մանկավարժությամբ: 1241 թ.-ին մեկնեց Երուսաղեմ՝ ապա Կիլիկիա որտեղ մնաց 5տարի (1241-1246) թթ.: Այնտեղից վերադարձավ Արեվելյան Հայաստան իր հետը բերելով Կոստանդին կաթողիկոսի խրատական թուղթը: Նա շրջեց Արեվելյան Հայաստանի վանքերը, իշխանների տները՝ որպեսզի այդ թուղթը արժանացնի ընդհանուր հավանության: Մեկ ու կես տարի հետո նա նորից մեկնեց Կիլիկիա, այնտեղ մնալով դարձյալ 5 տարի 1251 թ.: Այնտեղ նա թարգմանեց Միքայել Ասորու ժամանակագրությունը անելով հավելումներ: Կիլիկիայում նա սերտ կապերի մեջ էր Հեթում Ա.-ի հետ, նրա համար գրեց հանրագիտական բնույթի մի գործ «Ժղլանք» անունով, որպեսզի թագավորը զբաղվի նրանով, դառնա ավելի քաջակիրթ եվ հայրենասեր: Ժղլանքը մեր առաջին հանրագիտարանն է, որտեղ տրվում են բնության, երկնային մարմինների ծագման ու շարժման, բուսական ու կենդանական աշխարհի առաջացման մասին, նաեվ լեզվի իամցության, կրոնաբարոյական, քերականագիտական, դավանաբանական եվ այլի մասին: Գրված է պարզ ոճով՝ ռամկորեն լեզվով:
• Մասնակցեց 1243 թ.-ի Սսի ժողովին, 1251 թ.-ին վերադարձավ եվ կրկին առանձնացավ Ս.Անդրեի վանքում որտեղ մնալով 6-7 տարի նրա բեղուն գրիչը շարադրում է նոր գործեր: 1257 թ.-ից կյանքի վերջին տարիները նա անցկացնում է Խոր Վիրապի վանքում որտեղ նրան աշակերտելու են գալիս նաեվ Արեվմտյան Հայաստանից, Կիլիկիայից, անգամ Գլաձորի համալսարանի հիմնադիր՝ Ներսես Մշեցին: Խոր Վիրապի դպրոցը մեծ հռջակ է վայելում իբր բարձրագույն դպրոցի տիպի, հենց այնտեղ էլ նա 1267 թ.-ին ավարտեց իր «Հավաքումն Պատմության» եէկը, նաեվ «Աշխարհացույցը»: 1264 թ.-ին Հուլավու խանի հրամանով իբրեվ Արեվելյան Հայաստանի ներկայացոցիչ մեկնեց Թավրիզ մասնակցելու Էլղանության տոնահանդեսներին, արժանացավ մեծ պատիվների եվ խանի հրամանով ձեռք բերեց հատուկ յարլիկ (արտոնագիր), որով մեղմացվելու էին Հայաստանի հարկերը: Գրել է նաեվ շարահյուսական երկ, նաեվ մեկնություն քերականական երկին, որը աչքի է ընկնում համարձակ մտածողությամբ եվ թարմ նյութով, հորինել է Հեթում Ա.-ի համար: Նրա Աշխարհացույցը Շիրակացու Աշխարհացույցից հետո իր արժեքով երկրորդն է, եվ տալիս է շատ արժեքավոր տվյալներ, որոնք ոչ մի տեղ չեն հադիպվում: Այս երկը կարեվոր է վարչական փոփոխությունների, թագավորների, իշխանական տիրույթների սահմանների որոշման համար, վանքերի, քաղաքների, գյուղերի տեղագրությունը ճշգրտելու համար, տալիս է տեղանունների հին եվ նոր անունները: Շատ է շրջել Հայաստանում եվ լավ գիտե նրա բնակավայրերը: Նրա Աշխարհացույցը մեզ հասել է երկու խմբագրությամբ, համառոտ եվ ընդարձակ, ընդարձակը պարունակում է հավելումներ արված հետագայի գրիչների կողից: Օրինակ՝ նշվում է (Բյուզանդիոնը Ստամպոլ է), բայց Բյուզանդիոնը Ստամպոլ է կոչվել 1453 թ., հույները կոչվել են իստինպոլին՝ այսինքն դեպի քաղաք, կամ հիշվում է Գլաձորի համալսարանի մասին որը եվս եղել է հետագայում:
• Վարդան Արեվելցու (Հավաքումն Պատմության) երկը շարադրված է ժամանակագրության ձեվով, ունի նախաբան որը հեղինակի աստվածաբանական, խոհական փիլիսոփայական եվ գիտական գիտելիքների ամփոփումն է, երկի նյութը բազմաշերտ է, երբեմն բարդից անցնում է թյուրահավատ պարզունակության, պարունակելով հրաշապատում միամիտ զրույցների: Օգտվել է շատ աղբյուրներից, հանդես է բերում բազմակողմանի հմտություն հորինելով ոչ թե Հայոց Պատմություն այլ Տիեզերական (համաշխարհային) պատմություն եվ ջանում է բազմազան տեղեկություններ հաղորդել շատ երկրների ու ժողովրդների, հայ եվ օտար երեվելի անձանց, նշանավոր դեպքերի ու երեվույթների մասին, քանի որ նա ուսուցանում էր ուստի կարծել է որ միայն այդ ձեվով կարելի էր գոհացում տալ բազմաշերտ ընթերցողների հետաքրքրություններին եվ իր ուսուցողական նպատակներին, նրա նպատակն էր ուսուցանել, սնուցել հայրենասիրություն, դաստիարակել ժողովրդին, ժողովրդանվեր գործիչների խթանել ազգային ինքնագիտակցություն, նաեվ ժողովրդին ներշնչել քաղաքական լավատեսություն եվ կամք որպեսզի օրհասական պահերին չհուսաբեկվեն եվ ամրապնդեն պետականությունը (Զաքարյանների հիմնած):
• Այս երկը ամբողջական չե՝ հատվածային է, միշտ չի որ հաջորդող նյութը նախորդի օրգանական շարունակությունն է, ի հարկե շատ են նաեվ ներքին կապակցություն, միասնություն ունեցող եվ միմիանց լրացնող մասերը: Սկսել է գրել 1250 թ.-ին եվ ավարտել 1267 թ.-ին: 1265թ. դարձյալ ընդհատվել է երկի շարադրանքը, քանի որ այն գողացվել է եվ հետո վաճառվել Թիֆլիսում, որտեղ Վարդանի մերձավորներից մեկը գտել եվ վերադարձրել է նրան: Երկը կարելի է բաժանել 5 մասերի: Սկսում է Ադամից, որը իբր 230 տարեկանում ծնում է Սեթ որդուն, իսկ Սեթը 205 տարեկանում ծնում է Ենովսին: