Monday, November 23, 2009

Հայոց Պատմության Աղբյուրագիտություն 9–րդ դաս 23 Նոյեմբեր 2009


Շարունակություն Ասողիկի
• Սկսած 929 թ.-ից, այսինքն Աբաս Բագրատունու գահակալումից, մինչեվ 1004 թ. այսինքն Ասողիկի մահը, մոտ 80 տարվա այդ պատմությունը նա շարադրում է իբրեվ ժամանակակից: Ի հարկե նա գրում է առանձ ներքին կապակցության, հույսվածության: Նույն գլխում հաճախ իրար ետեվից տարիները նշելով հիշատակում է տարբեր դեպքեր հայոց թագավորների, կաթողիկոների, արաբական, բյուզանդական տիրակալների մասին: Այս մասում Ասողիկը հանգամանորեն անդրադառնում է վանքերի, եկեղեցիների, քաղաքացիական շենքերի կառուցմանր, հուշագրավ տեղեկություններ է հաղորդում վանքերի, նրանց վանահայրերի ու վարդապետների մասին, նաեվ վանական կարգ ու կանոնի մասին, նշում է թե ինչ վանքեր են հիմնվել, եվ դրանցից որոնք են եղել կրթական կենտրոն: Նա լավ ծանոչ է վանքերին, զրուցել է վանականների հետ:
• Ասողիկի տեղեկությունների շնորհիվ ծանոթանում ենք այն ունայնաշունչ ժամանակի աշխարհամերժ ոգու մասին, երբ մարդ որքան շատ ապաշխարեր, քաղցած ու ծարավ մնար, տանխեր իրեն՝ այնքան կնպաստեր հոգու փրկությանը: Մարդիկ միայն մի հոգս ունեին, որքան կարելի է շատ տանջել իրենց, միայն տոներին էին զվարճանում:
• Ասողիկը վեր է հանել նաեվ երկրի մշակութային կյանքը, կարեվոր տվյալներ մատուցելով Հոռոմոսի, Նարեկա, Հաղբատի, Սանահնի, Կամրջաձորի եվ այլ վանքերի մասին: Նշում է այդ վանքերը որպես գրչության կենտրոններ, տալիս է գիտնականների, վանահայրերի մասինկցկտուր տվյալներ: Լավ է տալիս Անի քաղաքի պարիսպների կառուցումը, Տրդատ ճարտարապետի խաղացած դերը Անիում, նաեվ Կ.Պոլսում երկրաշարժից՝ վերից վար ճեղքված Ս.Սոֆիայի տաճառի վերակառուցման ժամանակ:
• Պատմագիրը անդրադառձել է նաեվ Վասպուրականի, Կարսի, Տաշիր-Ձորագետի, Սյունյաց թագավորությունների եվ Տայքի կյուրապաղատության մեջ ծավալված դեպքերին, ինչպես եվ Բյուզանդիայի եվ Բուլղարիայի հայկական գաղթավայրերի մասին:
• Ասողիկի երկը առաջին անգամ հայերեն լույս է տեսել 1859 Փարիզում, լավագույն հրատարակությունը Պետերբուրգում 1885 թ.: Նրա երկը լույս է տեսել նաեվ ռուսերեն, ֆրանսերեն եվ գերմաներեն:



Արիստակես Լաստիվերցի
• Կենսագրական տեղեկություններ չկան, միայն գիտենք որ նա ծնվել է Կարին գավառի Արծն քաղաքի մոտակայքի Լաստիվերտ ավանում: Վերջին փաստը նրա պատմության մեջ 1072 թվականն է, սկսած 1001 թվականից: Մանրամասն պատմում է սելջուկ-թուրքերի արշավանքների, կոտորածների, ավերածությունների մասին: Առաջին հայ պատմիչն է որը նկարագրում է թե ինչպես էր կոտորվում հայ ժողովուրդը սելջուկ-թուրքերի ձեռքով: Երկիրը, գրում է նա, ավերակ է, թափուր է մնացել բնակիչներից, քաղաքները ամբողջ ավեր ու կործան, անդաստանները խոպանաց, շեները դարձել են ավերակնր, ամայի եվ անմարդ: Սելջուկ-թուրքերը, գրում է նա, մեր բնաջնջման անհակուրդ քաղցն ունեին, ում որ տեսնեին ոչնչացնոգմ էին, ողբում է նա խորունկ վշտով:
• Սելջուկներին հակահարված է տալիս Սասունի իշխան՝ Թոռնիկ Մամիկոնյանը, որը կոտորում է բոլոր սելջուկներին, ազատում գերիներին եվ ավարը, սառսրազդեցիկ ձեվով նկարագրում է Սելջուկների կողմից 1064 թ.-ի Անիի գրավումը, մանուկներին մայրերի գրկից խլելով խփում էին քարերին, հորն ու որդուն սպաննում սրով, ամբողջ Անին դիակների կույտ էր ներկայացնում, Ախուրյանը ներկվեց արյամբ:
• Լատիվերցին պատկերում է նաեվ Բյուզանդիայի նենգ քաղաքականությունը Հայաստանի հանդեպ, գովերգում է հայրենիքին, հխյ եկեղեցուն նվիրված Գագիկ Ա.-ին, նրա որդու՝ Աշոտ Դ.-ին, Վահրամ Պահլավունու զորավարին, Գագիկ Բ.-ին եվ ուրիշներին: Գրում է որ 1021 թ.-ին Վասիլ Բ. կայսրը կոտորում է Աբխազիայի բնկաիչներին եվ սպաննվածների բազմահազար գլուխները կույտ-կույտ դասավորում է ճանապարհներին ի սարսափ տեսնողներին: Նույն թվականին կայսրը տիրանում է Վասպուրականի թագավորությանը, իսկ 1045 թ.-ին Բյուզանդական զորքը 4 անգամ գրոհում է Անիի վրա:
• Արժեքավոր են Լաստիվերցու տվյալները Թոնդրակեցիների մասին: Նա բոլոր դժբախտությունների պատճառ է համարում մարդկանց գործած մեղքերը: Լաստիվերցին իրատես է, նրա մոտ ապաշխարությունը ոչ թե պետք է լինի հոգու փրկության համար՝ այլ ազգի փրկության համար, որը պետք է լինի հենց այս աշխարհում, վարքերը մաքրելով, կյանքը բարոյականացնելով, հոգիները ախտահանելով: Նա չի մերժում այս աշխարհը, նույնիսկ անհրաժեշտ է համարում հարստությունը՝ որը սակայն պետք է ձեռք բերել արդար ճանապարհով: Ժողովրդի ուժն ու կորությունը նա տեսնում է նրա ներքին բարոյականության մեջ:
• Նա խորին սիրով է սիրում հայրենի աշխարհը, ուրախ աշխատանքը, երգերն ու պարերը, հայոց զորքն ու նրա մղած կռիվները, որոնք ցավոք վերջացան սելջուկների պատճառով: Նա ողբւոմ է մեր կորցրած աշխարհիկ կյանքի համար, նրա երկը հայրենասիրական ողբ է, նա ականատես է եղել նրանց, ուստի պատմագիտական առատ տեղեկություններ է դնում:
• Նրա երկը առաջին անգամ հայերեն հրատարակվեց 1844 թ. Վենետիկում, իսկ 1864 թ. ֆրանսերեն Փարիզում, 1968թ. ռւսերեն Մոսկվայում, 1963 թ. Երեվանում հրատարկվել է քննական բնագիրը, 1898-ին անգլերենի թարգմանվել է երկու գլուխ` (13 եվ 23 ) գլուխները:

Մատթեոս Ուռհայեցի
• 12-րդ դարը հայ գրականության Արծաթե դար է համարվել, համեմատելով Ոսկեդարին: Եթե մենք գնացել ենք Ոսկեդարից Արծաթե դար, ուրեմն մեր պատմագրությունը առաջընթաց քայլ չի ունեցել: Հետզհետե առաջ է եկել ժամանակագրությունը կամ տարեգրությունը՝ որտեղ չկա արվեստ, իսկ 5-րդ դարի հեղինակների մոտ այդ արվեստը ցայտուն էր: Տարեգրությունը թե մեզ մոտ եվ թե այլուր համեմատաբար հեշտ կատարելի գործ էր, երբ գրում էին պատմություն առանձ որեվե հետազոտման ու ներքին կապի, չեին հավակնում գեղեցիկ հորինվածքի եվ ղեկավար գաղափարի՝ որի շուրջը կարող էր ամբողջ գործը ներհյուսվել: Այդպիսի պարզ ու հասարակ տեսակի ականավոր դեմքն է Մատթեոս Ուռհայեցին:, որը հեղինակել է իր (Ժամանակագրություն) երկը:
• Կենսագրությունը հայտնի չե, ինքլը ինքզինք անվանում է Ուռհայեցի եվ «Վանաց երեց», երեվի նա քահանա է եղել Ուռհայի մի վանքում, եվ այդտեղ էլ գրել է իր երկը: Նա չի սովորել ճարտասանություն կամ քերականություն, հմուտ չէ նաեվ աստվածաբանության մեջ: Նրա երկը սկսվում է 952 թ.-ից եվ ավարտվում՝ 1137 թ.:
• Շատ համեստ կարծիք ունի իր մասին, բայց սիրել է իր երկը եվ բազմազան աղբյուրներից նյութեր է հավաքել, ճշգրտել է տարիները կարգով դնելով դրանք: Թեեվ նրա երկում չկա որեվե ներքին կապակցություն եվ հյուսվածք, բայց նրա գրածը հարուստ է, շարադարվել է հոգով ու զգացմունքով: Նա իրեն նմանեցնոմ է մեղվին կամ շերամին, որոնք հակառակ իրենց փոքրության մեծ աշխատանք են կատարում:
• Երկը սկսում է Ուրռհայում մոլեգնող սովի նկարագրությամբ որը տեվում է 7 տարի: Երկի առաջին մասում շարադրւմ է 100 տարվա պատմություն, օգտվելով նախորդ պատմիչներից, որոնցից ոչ մեկի անունը չի տալիս: Ծանոթ է նաեվ կաթողիկոսական եվ թագավորական դիվանի նյութերին: Նա ականատես եղավ թուրք-սելջուկների գործած ավերներին՝ երկի 2-րդ եվ 3-րդ մասերը ժամանակակցի ստույգ եվ տեղորոշվող նկարագրություններ են: Սելջուկ-թուրքերին համարում է արյունարբու գազաններ, որոնց հայերը մինչեվ այդ չեին տեսել: Նրանց արշավանքի հետեվանքով քրիստոնյա բոլոր երկիրները մատնվեցին սրի ու գերության, քանդվեց ամբողջ աշխարհը, ազնվական տղամարդիկ՝ կանայք դարձան մուրացկաններ, (Մենք այդ ամենին ականատես եղանք):
• Ուռհայեցին մեծ հայրենասեր էր, ատում էր հույներին այն պատճառով որ նրանք վերացրին հայոց թագավորությունը: Ուռհայեցին երբեք չի եղել Հայաստանում, բայց հոգու ողբով է պատմում նրա պատուհասված դժբախտությունների մասին՝ «Կարծեցյալ պահապանների հունաց թուլամորդ եվ վատաբարո ազգի մեղքով, հայերը տառապեցին անհավատ եվ արյունարբու թուրքերի գազանաբարո զորքերից»:
• Հայոց միասնական թագավորության վերացման ժամանակ Ուռհայեցին մեծ հույսեր էր կապում հայկական առանձին իշխանությունների հետ, օրինակ՝ Գող Վասիլը որը տիրում էր ընդարձակ շրջանների, Ուռհայեցին նրան հիշում է որպես հայոց մեծ իշխան, նրա իշխանությունը Քեսուն կենտրոնով գոյատեվեց (1082-1112) թթ.: Հայոց ազատները հավաքվել էին նրա մոտ, հայ իշխանները իշխում էին նաեվ Եդեսիայում, Անտիոքում եվ այլուր: Գրում է «Բայց եկան Ֆրանգները եվ հայերին զրկեցին իշխանությունից»:
• Ուռհայեցու երկը շատ կարեվոր աղբյուր է Հայաստանի ու հարեվան երկրների պատմության համար, բայց նրանում կան միամիտ ձեվով հիշվող բնության երեվույթներ, օրինակ՝ կարմիր ձյուն, թռչունների պատերազմ, մառախ: Մյուս երկրների տարեգիրների պես հավատում է ամեն տեսակ պատմած բաներին: Պատմում է պարզ ու հասարակ ոճով: Նա ջատագով է ազգային ավանդույթների պահպանման, որպես հայ ժողովրդի պահպանման զորեղ միջոց: Շարադրում է գրեթե իր ժամանակի խոսակցական լեզվով: Նրա երկը շարունակել է Գրիգոր Երեցը, սկսելով 1137թ.-ից եվ հասցնելով 1162 թ.:
• Առաջին անգամ հայերեն լույս է տեսել 1869 թ. Երուսաղեմում, իսկ 1898 թ. նրա ամբողջական բնագիրը Վաղարշապատում, աշխարհաբար թարգանությունը լույս է տեսել 1973 թ. Երեվանում՝ ակադեմիկոս Բարթիկյանի թարգմանությամբ, ֆրանսերեն 1858 թ.-ին Փարիզում, իսկ 1962 թ. Անկարայում լույս է տեսել թուրքերեն:

Կիրակոս Գանձակեցի
• Կիրակոս Գանձակեցին իրեն համարում է Գանձակի երկրից, այսինքն Ուտիքի (Շակաշեն) գավառից: Ինքը իրեն կոչում է նաեվ Կիրակոս Արեվելցի, կոչվել է նաեվ Գետիկցի, քանի որ նրա անունը ավելի շատ կապվում է Գետկավանքի քան թե Գանձակ աշխարհի հետ: Այս վանքը հիշվում է նաեվ որպես ճեմարան-համալսարան, որտեղ կրոնի հետ դասավանդում էին հունարեն, լատիներեն, տոմար, պատմություն, փիլիսոփայություն, տիեզերագիտություն եվ գրչության արվեստ:
• Իր (Հայոց Պատմություն) երկի 33-րդ գլխում պատմում է մոնղոլների մոտ հարգված մի ասորու մասին որը փրկում էր քրիստոնյաներին՝ «Մր կյանքի քառասունամյա, մի քիչ ավելի կամ պակաս ժամանակ», եվ դեպքը դնում է 1241 թ.-ին (Հայոց 690թ.), եթե այդ թվին նա 40 տարեկան էր, ապա նա ծնվել է 1201թ.-ին: Նա նշում է նաեվ որ եղել է Կիլիկիա երկրում, Սիսում՝ «Մեր 66 տարեկանում», 1269 թ. նշելով, այս դեպքում նա ծնված պետք է լինի 1203 թ.-ին:
• Վաղ մանկությունից (6-7) տարեկանից սովորել է Նոր Գետիկի վանքում, երբ վանքի առաջնորդն էր Մխիթար Գոշը: Գոշի վախճանվելուց հետո նա հեռացել է Տավուշի (Խորանաշատ) վանքը, Չինարի գյուղի մոտ: Այդ վանքը նշանավոր գրչավայր էր, ուներ դպրոց:


No comments:

Post a Comment