Հայոց Պատմության Աղբյուրագիտություն 8–րդ դաս 16 Նոյեմբեր 2009

Շարունակություն Դրասխանակերտցու
• Դրասխանակերտցին ունի մոտ 19 էջից բաղկացած հառաջաբան, ապա բուն պատմությունը: Սկսում է Նոյ նահապետից հասցնելով մինչեվ 923 թ.: Նա օգտվել է նախորդ պատմիչներից՝ Խորենացուց, Եղիշեից, Սեբեոսից, Փարպեցուց, Ղեվոնդից, եվ անգիր գիտե նրանց բոլոր ոճերն ու դարձվածքները, բառ առ բառ դրանք գործածում է: Նույնիսկ Խորենացու բառեոէվ ու ոճով տալիս վ այնպիսի դեպքեր որոնք Խորենացուց ավելի վաղ են կատարվել՝ (օրինակ: Աշոտ Ա.-ի թագադրությունը): Ի հարկե փոխառնովի ոճի տակ երբեմն կորչում է ներքին իմաստը: Խորենացու գրածը երբեմն կարելի է ստուգել հենց Դրասխանակերտց-ով:
• Դրասխանակերտցին բարեխիղճ պատմագիր է, եվ բոլորվին սովոր չէ մտածացին, գյուտերին: Թեեվ հին մասը քաղում է նախորդ պատմիչներից՝ բայց այստեղ եվս հաղորդում է այնպիսի տվյալներ որ այլուս չենք հանդիպում: Բայց 8 –րդ դարի վերչերի եվ 9-րդ դարի 1-ին կեսի մասին խոսելիս նա գրեթե պատմում է միայն կաթողիկոսների մասին: Իակ քաղաքական անցքերի մասին խորհուրդ է տալիս կարդալ Շապուհ պատմագրին, որը 850-ական թվականներից շարադրում է Հայոց Պատմությունը: Ցավոք քիչ է խոսում Աշոտ Ա.-ի մասին, դարձյալ հղելով Շապուհ պատմիչին: Երկար է պխոսում Սմբատ Ա.-ի եվ նրա որդու Աշոտ Երկաթի մասին՝ որին կոչում է որդի թագավորին, մինչդեռ Սմաբտ Ա.-ին միշտ հիշում է իբրեվ թագավոր:
• Քանի որ ականատես է դեպքերին, ուստի նա շատ կարեվոր աղբյուր է: Նրա խոսքը հուզիչ է մանրամասներով: Հոգու ողբով գրում է հայրենիքին պատուհասված արհավիրքների մասին եվ իր ատելավար խոսքերն է հնչեցնում թշնամիների նկատմամբ: Ջանում է պատմել գեղեցիկ ոճով, ճարտասանորեն, պատկերավոր՝ երբեմն ընկնելով ճողոմաբանության մեջ, բայց ընդհանրապես ոճը թեթեվ է եվ պարզ: Եղիշեից վերցնում է տարապակիր հայ կիների նկարագիրը իր ժամանակի կանանց համար: Թեեվ ջանում է գրել քերթողաբար, բայց խրտնախոս չէ: Դրասխանակերտցու ժամանակը ավելի աղետավոր էր քան նախորդ պատմագիրների ժամանակները, քանի որ իր ժամանակ ոչնչացվում էին ոչ շիայն ազնվականները, այլեվ ռամիկները: Ըստ Դրասխանակերտցու երկրի թուլության աղետալի վիճակի պատճառը նրանում է որ չկար միասնություն, չկար ընդհանուր երկրի գաղափարը, իշխանների համար հայրենիքը իրենց հողատիրություններն էին, նրանց մտահորիզոնը համընկնում էր այդ տիրույթների սահմաններին: Եկեղեցին ջանում էր հայերի մեջ պատվաստել ընդհանուր հայրենիքի գաղափարը: Դրասխանակերտցին հաշտեցնում էր իշխաններին, բայց նրան չէին լսում: Բոլոր երկրների պես ներ-նախարարական կարգը եվս տանում էր անջատվածության: Դրասխանակերտցին կարծում է որ միասնության դեպքում հայերը կարող են հաղթել, եվ վերջաբանում նա գրում է որ հայերը եթե միավորվեն կհաղթեն թշնամիներին ի հարկե Աստուծո օգնությամբ: Դրասխանակերտցին գրել է նաեվ մի փոքր 5 էջանոց գործ՝ (Շարիցն Հայրապետացն Հայոց), որը տեղ է գտել Սամվել Անեցու երկում: Այդտեղ նա տալիս է հայոց կաթողիկոսների ցանկը սկզբից մինչեվ իր ժամանակները, համառոտ տեղեկություններով: Նրա Հայոց Պատմությունը լույս է տեսել ֆրանսերեն 1841 թ., վրացերեն 1965 թ. եվ ռուսերեն մոտ 20 տարիներ առաջ: Հայերեն լույս է տեսել մի քանի անգամ, վերջինը Թիֆլիսում 1912 թ., իսկ 1993 թ.,ին նաեվ թարգմանվել է աշխարհաբարի գրաբար բնագրի հետ:

Թովմա Արծրունի

• Կենսագրական տեղեկություններ չկան իր մասին: Ունայնաշունչ ժամանակը պահանջում էր ուրանալ իր անձը: Նա Արծրունի էր, գիտուն ուստի կրում էր վարդապետ պատվանունը: Նա կյանքը չի անցկացրել վանքերում, եղել է դեպքերի վայրերում տոհմակիցների հետ:
• Իր երկի 7-րդ գլխում գրում է որ զրուցել է 850 թ.-ին Յուսուֆ զորավարի սպաննողին հետ, ուրեմն այդ ժամանակ փոքր չեր, գուցե 20-25 տարեկան էր, ուստի պետք է ծնված լինի 830-835 թթ.: Երկը սկսել է գրել 870-ական թվերին Վասպուրականի գահերեց իշխան Դերենիկ Արծրունու պատվերով, Դերենիկի որդի՝ Գագիկը եվս եղել վ պատվիրատուն,, նա դեպքերի շարադրանքը հասցրել է մինչեվ 906 թ.: Շատ է օգտվել Խորենացուց, նրան ծանոթ են նաեվ Կորյունը, Եղիշեն, Դրասխանակերտցին եվ ուրիշներ: Նա նաեվ հիշում է այնպիսի պատմիչների որոնք նա չի կարդացել, այլ անունները վերցրել է Եվսեփիոս Կեսարացուց:
• Թովմա Արծրունու երկը բաժանված է դպրությունների (մասերի) եվ գլուխների, ունի նաեվ առաջաբան: Առաջին դպրությունը սկսում է Նոյից եվ հասցնում մինչեվ 5-րդ դարի կեսը: Արծրունիների նախնիներ է համարում Ադրամելեքին եվ Սարասարին վերցնելով Աստվածաշնչից, որոնք սպաննելով իրենց հորը՝ Ասորեստանի Սենեքերիմ արքային՝ մ.թ.ա. 8-րդ դարում հեռանում են Հայաստան եվ հայոց թագավոր՝ Պարույր Սկայորդու կողմից կարգվում Սասունի տերեր: Բայց այռմ ապացուցված է որ Արծրունիները տեղաբնիկ են, եվ դեռ Ուրարտական ժամանակներում հայտնի էին (Արծրումնիունի) անունով:
• Երկրորդ դպրությունը սկսվում է (450-451) թթ.-ով, ազատագրական պատերազմով, բայց ավելի արժեքավոր են նույն դպրության (5-7)-րդ գլուխները, որտեղ պատմում է 850-ական թվականների արաբական զորապետների արշավանքների, գործած խժտժությունների մասին, եվ հաղորդում է այնպիսի տվյալներ որոնք ոչ մի տեղ չենք հանդիպում:
• Երրորդ դպրությունը շատ կարեվոր է 9-րդ դարի երկրորդ կեսի պատմության համար: Նրա տվյալները հաստատում են արաբ մատենագիրները (Բալաձորին, Թաբարին): Թովմա Արծրունին ունի քննադատական վերաբերմունք իր պատմածի նկատմամբ: Հաճախ օգտագործում է թվականներ՝ (հոբելյան = 50 տարի, ինտիկտիոն = 15 տարի): Սակայն նրա երկը դերի է, վերջին ԻԹ (29)-րդ գլուխը չի ավարտված, նրան շարունակել է Անանուն պատմիչը, բայց չկան Անանունի վերնագիրը, սկիզբը եվ վերջը: Անանունը Թովմայի պես քաջատեղյակ չէ դեպքերին, բայց ունի փայլուն ոճ, որը վաղ վերածնության արտահայտությունն էր:
• Անանունը պատմում էաեվ Դերենիկի սպաննության մասին, նրա կնոջ Սոփիի (Աշոտ Ա.-ի դուստր) անել վղտի մասին, Գագիկ Արծրունու թագավորության մասին՝ նրան համարելով Ամենայն հայոց թագավոր, ի հարկե նա չիշխեց ամբողջ Հայաստանի վրա, այլ միայն Վասպուրականում եա Մոկքում, ու Աղձնիքի ու Կորճայքի որոշ մասերում: Նրան կցված է հավելյալ գլուխ որտեղ պատմվում է 1021 թ.-ից հետո Վասպուրականում ծավալված դեպքերի մասին:
• Առաջին անգամ Թովմա Արծրունու եվ Անանունի գործերը միասին լույս են տեսել 1852 թ. Պոլսում, ֆրանսերեն լեզվով հրատարկվել է Բետերբուրգում 1874 թ., իսկ անգլերեն Դետրոիդում 1985 թ., ռուսերեն 2001 թ.: Առաջին անգամ աշխարհաբար լույս է տեսել 1978 թ.-ին եվ 1999 թ.-ին: Իսկ վերջին անգամ գրաբար տպագրվել է 2006 թ.:

Ստեփանոս Տարոնեցի (Ասողիկ)

• Քիչ բան գիտենք նրա կենսագրության մասին, ապրել է 10-րդ դարի 2-րդ կեսին եվ 11-րդ դարի սկզբներին: Նա իր Տիեզերական Պատմությունը գրել է Սարգիս կաթողիկոսի հրմանաով: Հենց նրա կարգադրությամբ Ասողիկը շրջագայել է վանքերը, զբաղվել եկեղեցու հոգսերով: Պատմության շարադրանքն ավարտել է 1004 թ., վախճանվել ծերունի տարիքում:
• Եղել է իր ժամանակի խորիմաց վարդապետներից մեկը, գիտուն ատսվածաբան, հայադավանության ջերմ պաշտպան, քաղկեթոնականության հակառակորթ, հարվում էր ճգնավորներին որոնցից մեկին Նիկ գավառում ճգնող Երեմիային համարում է իր ընկերակիցը:
• Ասողիկը ունեցել է հալածողներ, այդ մասին նա գրում է կաթողիկոսին, նշում որ չեն թողել որ իր միտքը պատշաճորեն շարադրի, գրել է անարգանքներ՝: « Ի ծանրասիրտ եվ խստաբարանոց ազգիս մերմե», բայց նաեվ նշում է որ եղել են իրեն գովաբաններ բարեխոհ մարդկանց կողմից, բայց չի հիշում թե ինչու են նրան անարգել:
• Գրիգոր Մագիստրոսն ու Վարդան Արեվելցին նրան հիշում են նաեվ (Ասողիկ) անվամբ, ինչը վկայում է նրա շնորհալի երաժիշտ լինելու եվ ասմունքողի մասին: Սովորել է Անիում, գուցե նաեվ դասավանդել է այնտեղ: Վարդապետությունը դրա համար է ստացել:
• Ասողիկի ոճը պարզ է, անպաճույճ, զերծ է ճարտասանությունից, բայց նա գրում էր շատ համառոտ եվ համեստաբար իրեն համարում էր՝ «աղքատիմաց խոսքերով շարադրող»:
• Ասողիկի երկը կոչել են նաեվ՝ Տիեզերական (համաշխարհային) պատմություն, որովհետեվ նա շարադրել է նաեվ հարեվան ժողովուրդների պատմությունը: Հետազոտել է նախորդ հայ պատմագիրների գործերը, որտեղ բոլորին էլ հիշում է սկզբում, որոնցից վերցրածը համարում է անուշաբույր եվ գեղեցկագույն ծաղիկներ: Իր երկը բաժանում է 3 հանդեսների (մասերի):
- Առաջին մասը ընդգրկում է աշխարհի արաչագործունից մինչեվ հայոց թագավոր՝ Տրդատ Մեծի ժամանակաշրջանի սկիզբը: Համառոտ պատմում նաեվ Եգիպտոսում, Պարսկաստանում, Հռոմում, Հրեաստանում ծավալված դեպքերի մասին, չանտեսելով նաեվ մ.թ.ա. (2-1) դարերի հայ-հռոմեական հարաբերությունները:
- Երկրորդ մասը բովանակում է 3-րդ դարի վերջերից մինչեվ Աշոտ Ա. Բագրատունու ժամանակաշրջանը: Նա պատմում է այստեղ Արշակունի հայոց թագավորների, նաեվ կաթողիկոսների մասին՝ սկսած Գրիգոր Լուսավորչից մինչեվ Սահակ Պարթեվ: Տալիս է նաեվ Պարսկաստանի, արաբական խալիֆայության եվ Բյուզանդիայի տիրակալների ժամանակագրությունը:
Այս երկու մասերը շարադրելիս նա չունի քննական մոտեցում, եվ բառացի կրկնում է նախորդներին, նա Խորենացու հետեվողությամբ կարեվորում է ժամանակագրությունը, տալիս է բոլոր գործիչների թվականները, թեեվ դրանք ոչ միշտ են ճիշդ:
- Աղբյուրագիտական առումով շատ կարեվոր է 3-րդդ հանդեսը, որտեղ 48 գլուխներում շարադրվում է 117 տարիների պատմությունը, սկսած Աշոտ Ա.-ից (885) թ. հասնելով մինչեվ Գագիկ Ա.-ի ժամանակները: