Հայոց Պատմության Հիմնահարցեր 8–րդ դաս 3 Նոյեմբեր 2009

Մոնղոլները Հայաստանում
• 9-10 –րդ դարերում այժմյան Մոնղոլիայի տարածքում եվ հարեվան շրջաններում հայտնվեցին քոչվոր անասնապահ ցեղեր, որոնք ապրում էին անսնապահությամբ եվ տեղից տեղ էին շարժվում անասուններին կեր հայթայթելու համար: Ինչպես մինչ այդ ձեվավորված տարբեր ցեղային միությունները, այնպես էլ մոնղոլները 13,րդ դարի սկզբին Ջինկիզ խանի գլխավորությամբ միավորվեցին եվ ստեղծեցին հզոր պետություն: Պետության հզորությունը հիմնականում արտահայտվում էր մոնղոլների մեծ քանակի կուտակումով, որոնք հորթում էին տարբեր կողմերի վրա, թալանում, ավերում, ոչնչացնում ու նորից վերադառնում Մոնղոլիա:
• Մինչեվ 1220 թ. մոնղոլները նվաճեցին միջին Ասիան, Պարսկաստանը, մտան Անդրկովկաս (Վրաստան, Աղվանք) չմտնելով Հայաստան: 1222 թ. մտան Ռուսաստանի տարածքը եվ Կալկա գետի մոտ մեծ պարտություն կրելով ետ նահանջեցին Ռուսաստանից: Սա նրանց հետախուզական արշավանքն էր: Երկու տարիներ հետո սկսեցին մտածել նոր հարձակումների մասին:
• 1236 թ. մոնղոլ մի այլ զորավար՝ Չարմաղանը 300 հազար զորքով եվ մոնղոլական ցեղակիցներով շարժվեցին դեպի արեվմուտք: Այդ թվին ներխուժեցին Հայաստան, գրավեցին Արարատյան դաշտը, քանդեցին որոգման համակարգերը, երկիրը վերածեցին խոպանի: Հայ իշխանների մի զգալի մասը տեսնելով որ մոնղոլների դեմ պայքարելը հնարավոր չէ, անցան իրենց գերիշխանության տակ՝ փրկելու իրենց կյանքը:
• Մոնղոլները հետադիմական դեր խաղացին հասարակության զարգացման հետ, իրենք լինելով ցածր զարգացման մակարդակի վրա՝ ժողովրդների նվաճումները ոչնչացնում, ամեն ինչը հարմարեցնում քոչվորության եվ անասնապահության համար:Լինելով կիսավայրենի ցեղեր՝ գազանաբար ոչնչացնում էին բնակչությանը:
• Մինչ այդ Հայաստանի վրա հարձակվել էին նաեվ 220-ականների կեսերին թուրքմենական ցեղերը: Մոնղոլները զանգվածային կոտորածներից բացի, բնակչության այն մասը որ չեր հասցրել փախչել երկրից՝ շատ ծանր հարկերի տակ էին մնում, ամենածանրը կոչվում էր՝ Թաղար, դրանից բացի կար նաեվ Գլխահարկը: Մոնղոլները ուշ հասկացան որ ժողովրդի համատարած ոչնչացնելով երկիրը աղքատանում է, եվ իրենք ըստ էության զրկվում են երկրի եկամուտներից: Դրա համար էլ 13-րդ դարի 2-րդ կեսերից նրանք այլեվս մնացածներին չեին ոչնչացնում, ընդհակառակը պայմաններ էին ստեղծում որպեսզի մեծ մասը (գյուղացիները) աշխատեին ու հարկեր վճառեին մեծ զորքեր պահելու համար:
• Մոնղոլների արշավանքների բացասական հետեվանքներից մեկն այն էր որ հայ ժողովրդի մեծ մասը արտագաղթեց երկրից, իսկ նրանց տեշ մոնղոլները բերում էին մահմեդական ցեղեր: 13-րդ դարի 2-րդ կեսից մոնղոլները եվս իրենց նվաճած տարածքներում հաստատվում էին որպես նստակյալ բնակիչներ:
• Մոնղոլական լուծը դեռ չթոթափած՝ երբ նրանց միջեվ սկսվել էր երկպառակությունները, Անդրկովկասի վրա հարձակվեցին թուրքմենական ցեղերը: Շուրջ 1 դար Ակ եվ Կարա Քոյունլու ցեղերը իրար դեմ կռվում էին Հայաստանի տարածքի վրա եվ ամեն նահանջող ոչնչացնում էր ամեն ինչ՝ որ չմնա նվաճողի ձեռքը: Թուրքմենական ցեղերը լրացրին մոնղոլների կիսատ թողած ավերումները, եվ կողոպտելով ու թալանելով երկիրը հասցրին ծայրահեղ քայքայման վիճակի:
• Հայ իշխանները 13-րդ դարում մի քանի անգամ փորձարկեցին ապստամբելու, կռվելու մոնղոլների ու թուրքմենների դեմ, սակայն ոչ մի արդյունքի չհասնելով բռնեցին արտագաղթի ուղին: Այդպես 13-րդ դարի վերջին Հայաստանի տարածքում չնչին քանակությամբ հայեր էին մնացել, եվ մոնղոլներին փոխարինած ոչխարապահ թուրքմենները համատարած ավերում էին երկիրը:
• Մոնղոլական եվ թուրքմենական լուծը հազիվ թոթափած՝ Անդրկովկասում եվ այդ թվում Հայաստանում նոր ուժեր առաջացան որոնք հարձակվում էին այդ տարածքների վրա նորից նվաճելու ու թալանելու համար:

Թուրք-պարսկական Պատերազմները եվ Հայաստան

• 15-րդ դարի վերջում մերձավոր Արեվելքում ձեվավորվեցին երկու պետություննհեր՝ որոնք թոթափելով մոնղոլական լուծը ստեղծեցին կուռ եվ ամբողջական պետական համակարգ եվ իրենց հարեվաններին վրա հարձակվելով փորձեցին նվաճել նոր տարածքներ: Նրանցից առաջինը Թուրքիան էր, որը Անադոլիայում ընտրած քոչվոր թուրք-սելջուկյան իշխանություններից 1299 թ. ստեղծեցին Օսմանյան պետությունը: Օսմանյան թուրքերը հիմնականում զբաղվում էին ավազակային հարձակումներով, թալանով ու կողոպուտով եվ աստիճանաբար ընդլայնում էին իրենց տարածքները: 14-րդ դարից սկսած Բյուզանդական իշխանությունը ներքին երկպառակություններից թուլացած անընդհատ պատերազմների մեջ էր, որը հետագայում հեշտացրեց նրա կործանումը: Բյուզանդական հարստությունը թալանելու նպատակով թուրքական ցեղերը պարբեարաբար հարձակվում էին տարբեր մարզերի վրա, եվ 14-րդ դարի վերջերին նվաճել էին ամբողջ Բյուզանդիան: Նրանք 1453 թ. նվաճեցին Կ.Պոլիսը որը վերանվանեցին Իսթանբուլ: Մի քանի տարի զբաղվել էին Պոլիսը թալանելով եվ բյուզանդացիներին իրենց երկրից արտաքսելով: Թուրքերը ստեղծեցին հզոր պետություն եվ ծրագրում էին շարունակել արշավանքները դեպի արեվելք, որտեղ հզոր մի նոր պետություն էր ձեվավորվել:
• Պարսիկ Իսմայիլ շահը 1501 թ.-ին կարողացավ թոթափել Ակկ Քոյունլուների լուծը, միավորել պարսկական ցեղերը եվ ստեղծել հզոր պետություն: Պարսիկները նվաճեցին Անդրկովկասը եվ մտան Հայաստան: Պարսկական եվ թուրքական սահմանները հանդիպեցան իրար Հայաստանի տարածքում: Այստեղ եվս այն քաղաքականությունն էր որը Հայաստանը պետք էր բաժանել մասերի, սակայն ամեն մի նահանջող ձգտում էր ավերել երկիրը որպեսզի նվաճողի ձեռքը չանցնի:
• Պարսկա-թուրքական ընդհարումը անխուսափելի էր, 1554 թ. թուրքերը հարձակվեցին Պարսկաստանի վրա եվ գրավեցին Անդրկովկասի մեծ մասը՝ այդ թվում եվ Հայաստանը: Փոփոխակի հաջողություններով մղված այդ պատերազմը ավարտվեց 1555 թ.-ին երբ կնքվեց պայմանագիր որի համաձայն Հայաստանը բաժանվեց նրանց միջեվ, ընդ որում Հայաստանի մեծ մասը անցավ թուրքերին իսկ փոքր մասը մնաց պարսիկների տիրապետության տակ:
• Թուրք-պարսկական տիրապետության տակ քանի որ հայ իշխանները կոտորվել էին կամ հեռացել էին երկրից, պայքարի դրոշը իր ձեռը վերցրեց հոգեվորականությունը: Սա եզակի դեպք է երբ կղերականությունը դառնում է ազգային ազատագրական շարժման ղեկավար:
• 1441 թ.-ին երբ մոնղոլները նվաճում են Կիլիկիան, մեր հոգեվոր կենտրոնը Սիս քաղաքից տեղափոխվում է Վաղարշապատ:
• Հոգեվարականությունը դիմումներ էր գրում աշխարհի տարբեր կողմերը, նկարագրում օտար լծի տակ հայերի վիճակը խնդրելով օգնություն: Սակայն ինչպես միշտ եվրոպական տերությունները խոստանում բայց չեին գործում: Այդ ժամանակից սկսած մինչեվ 18-րդ դարի վերջը հայ ազատագրական պայքարի ղեկավարները հոգեվորականներն էին:
• Քանի որ 1555 թ. պայմանագրով Պարսկաստանը տարածքներ էր կորցրել, երբ նրանց թագավոր դարձավ Շահ աբասը, նա ստեղծեց ուժեղ բանակ եվ հարձակվեց Թուրքիայի վրա: Շահ Աբասը նվաճեց Անդրկովկասը, Արեվմտյան Հայաստանի որոշ տարածքներ, բայց չկարողացավ երկար դիմակայել թուրքերին: Թուրքական զորքը 1603 թ.-ին հանկարծակի հարձակվելով Շահ Աբասի վրա նրան պարտության մատնեց ու ստիպեց ետ նահանջել գրաված տարածքներից: Սակայն Շահ Աբասը հետ գնալով ավերեց ամբողջ Անդրկովկասը, հատկապես Հայաստանը, եվ հայ բնակչության զանգվածաբար քշեց դեպի Պրասկաստան: Նա նպատակ ուներ արհեստավոր եվ առեվտրական հայերին տեղափոխել Պարսկաստանի տարածքում եվ նպաստել երկրի զարգացմանը, տեղավորելով Սպահան, Նոր Ջուղա եվ այլ քաղաքներ, որոնք հետագային դարձան Պարսկահայաստանի կենտրոններ:
• Շահ Աբասի հայերի բռնագաղթը շատ ծանր անդրադարձավ հայ ժողովրդի վրա: Բնակչությանը առանց որեվե ոգնություն տալու հարկադրում էին անցնել Արաքսը, որը ոչ բոլորն էին կարող: Պարսիկները դաժան էին վերաբերվում գետը չանցնողներին, այնքան մարդ կոտորել ու խեղդել էին որ գետով մի քանի օր անընդհատ դիակներ էին հոսում: Շահ Աբասի այդ բռնագաղթը վիթխարի կորուստներ պատճառեց, որից հետո ամայացած տարածքը անցավ թուրքերին:
• 1639 թ.-ին Թուրքիայի եվ Պարսկաստանի միջեվ նոր պայմանագիր կնքվեց որով առաջացավ Թուրքահայաստան եվ Պարսկահայաստան մասերը: Սահմանը դարձավ Արաքս գետը: Պարսիկներն ու թուրքերը իրենց նվաճած տերիտորիաները վերափոխեցին իրենց երկրների համապատասխան: Պարսկաստանում ստեղծվեցին խանություններ՝ (Երեվանի, Բաքվի,...), իսկ Թուրքիայում փաշայություններ՝ (Կարսի, Բիթլիսի, Վանի,....): Երկու տեղերում էլ այդ միավորների ղեկավարները կարգվում էին հենց որ հիմնականում հարկահավաքություն էին անում, երկրի ֆինանսական միջոցները ապահովելով: Արեվմտյան Հայաստանում բավականին դաժան ռեժիմ ստեղծվեց, որոնք ուզում էին հայաթափել երկիրը, իսկ Արեվելյան Հայաստանը իշխանությունների օգնությամբ բավականին զարգացում ապրեց եվ դարձավ հայության հիմնական կենտրոն: