Շարունակություն Դավրիժեցու
• Դավրիժեցին հավատում էր շատ հրաշալիքների, օրինակ նա գրում է իբր թե Փիլիպպոս կաթողիկոսը աղոթքով բժշկում է մի դիվահարի, կամ ինչ որ մեկը մահանում է եվ կամենում են նույն օրը թաղել՝ բայց մի քահանա չի թողնում, ասում է «որ մի թաղեք, վաղը կենդանալու է», եվ իբր մյուս օրը կենդանանում, գնում է եկեղեցի, հաղորդվում եվ գալիս ու մահանում:
• Նրա բոլոր պատմությունները վկայաբանություններ են, մի մի անկախ զրույցներ, քանի որ տարբեր մարդկանցից է լսել: Բայց Դավրիժեցու ոճը կենդանի է, հյութեղ, նա վերցրել է ժողովրդից եվ լեզում էլ գրեթե չի փոխել: Մեր ոչ մի պատմագիր այնպես մանրամասնորեն չի խոսում շինարարաության մասին ինչպես Դավրիժեցին: Նա ոչ միայն նկարագրում է վանքերի, եկեղեցիների կառուցման մասին, այլեվ հին շինությունները նորոգելու մասին, նաեվ կառուցողների մասին, նկարազարդումների մասին:
• Դավրիժեցին նաեվ գրականության պատմաբան է, մանրմասն հիշում է թե 17-րդ դարում ինչ գրքեր են գրվել ու թարգմանվել: Նա ցավով է պատմում թե ինչպես Լեհահայերի եպիսկոպոս Նիկոլ Թորոսովիչը, որը աբեղա էր սկզբում եվ անառակ վարքի տեր՝ բայց արծաթասեր Մելիքսեթ կաթողիկոսի կողմից, երբ սա Լվով էր ժամանել նա ձեռնադրվեց եպիսկոպոս 1626 թ.-ին: Բայց ժողովուրդը դիմեց կաթողիկոսին եվ ասաց՝ «այն անառակին մեզ առաջնորդ մի նշանակիր», բայց կաթողիկոսը հատուկ հրովարտակով հայտարարեց որ ով որ չենթարկվեր Թորոսովիչին նզովքի էր ենթակա: Այս եպիսկոպոսի ջանքերով Լեհահայերը կաթոլիկացան:
• Դավրիժեցու երկը առաջին անգամ տպագրվել էր իր ժամանակ 1669 թ.-ին՝ Ամսդերտամում: 2-րդ անգամ 1896 թ. Վաղարշապատում, վերջին քննական բնագիրը 1991 թ.-ին Երեվանում: Աշխարհաբարը լուձս է տեսել 1988 թ.-ին Երեվանում՝ Աշոտ Աբրահամյանի թարգմանությամբ:
Զաքարիա Քանաքեռցի (1627-1699)
• Ծնվել է Քանաքեռ գյուղում: Հայրը՝ Մկրտիչը գրագիր էր Կոտայքի գավառապետի մոտ, եվ նա 13 ամյա Զաքարիային ուղարկում է սովորելու Հովհանավանքում, որը ավարտելուց հետո դառնում է այդ վանքի վանականը: Շատ բան է սովորում վանքի վանահոր՝ Առաքել Դավրիժեցուց, որի մասին Զաքարիան քանիցս հիշում է գովեստով: 60 տարեկան հասակում, 1687 թ.-ին Զաքարիան վանքի առաջնորդ՝ Սարգիս Կարբեցու հանձնարարությամբ գրում է այդ վանքի պատմությունը, նախ համառոտ պատմում է թե Հայաստանում երբ են շատ վանքեր կառուցել եվ հատկապես երբ է վեր խոյացել Հովհանավանքը: Ինչպես ընդունված էր նա գրում է որ առաջին եկեղեցին կառուցել է Թադեոս առաքյալը, ապա Տրդատ Մեծն ու Գրիգոր Լուսավորիչը, Ներսես Մեծը, Ներսես Տայեցին եվ Զաքարե զորավարը: Կրկնում է որ Հովհանավանքը կառուցվել է Լուսավորչի եվ Տրդատի կողմից, ապա հիշում է վանքի առաջնորդներին, եկեղեցկան թեմերը, նշում է նաեվ որ 1217 թ.-ին Վաչուտյան իշխան Վաչեի կողմից Հովհանավանքի գլխավոր եկեղեցվո կառուցման, ինչպես եվ վանքի կալվածքների մասին: Մեկ առ մեկ մեջ է բերում վանքի արձանագրությունները: Այդպիսով նա առաջինն է որ ժողովում է արձանագրությունները: Թեեվ կաղոտն էր, սակայն շատ ճանապարհորդեց, հայոց եկեղեցու գործերով եղավ Ղազվինում, Զմյուռնիայում, Կ.Պոլսում: Հովհանավանքի պատմությունը հետագայում նա մուծեծ իր պատմության մեջ որպես նրա վերջիներրորդ հատոր:
• Զաքարիայի «Պատմագրություն» երկի երկու հատորները հավասարարժեք չեն, երկն ավարտել է 1699 թ.-ին իր մահվան տարում: Առաջին հատորում նախ պատմում է Իրանի եվ Հայաստանի առաջին թագավորների մասին եվ այդ հատորի միայն 28-րդ գլխից է պատմում իր ժամանակ կատարվածի մասին, հիմնականում Արարատյան երկրում կատարվածի մասին, որոշ չափով հարեվան երկրների մասին, գովեզդով է խոսում Երեվանի առաջին խան՝ Ամիրգունայի մասին, որպես քաջի եվ հայերի բարեկամի մասին, գրում է որ նրա համար աշուղները երգեր էին հորինել, պատմում է նաեվ Պարսից շահերի մասին: Առաջին հատորը փաստորեն ժողովրդական ստեղծագործությունների ժողովածու է, նա Խորենացուց հետո հայկական ֆոլկլորի առաջին հավաքողն է, որը պատկերում է թեեվ կոպիտ բայց թառն կյանքը: Այդ հատորում նա ինչպես տեսել կամ լսել է, կամ կարեվոր է թվացել մուծել է իր պատմության մեջ: Առաջին հատորի 20-րդ գլխում պատմում է մի հայուհու՝ Գյօզալի մասին, որին Շահ աբսը տեսնում է 1604 թ.-ի բռնագաղթի ժամանակ, եվ տեղում շահը քարանում է տեսնելով նրա գեղեցկությունը, ապա նա Ջուղայեցի մեծամեծներից պահանջում է իր մոտ ուղարկել Գյոզալին, որի ամուսինը վախճանվել էր: Շահը շատ սիրում է նրան, եէ ուր գար հետն էր տանում: Բայց 1623 թ.-ին երբ շահը մմեկնում է Բաղդադը գրավելու՝ Գյոզալը մնում է Սպահանում եվ մտնում է կանանց վանք մեղքերը քավելու: Շահը վերադառնում է, Գյոզալին հրավիրում է իր մոտ, նվիրում է ոսկիներ եվ գրություն է տալիս որպեսզի ոչ ոք չնեղի նրան:
• Իսկ 22-րդ գլխում պատմում է որ Աբաս Ա.-ը իր կանանց հետ զբոսնում էր, այդ պահին եթե որեվե մեկը նայեր նրանց մեծ մեղք էր համարվում: Ջուղայեցի մի քահանա: Ստեփաննոսը, հանկարծ հանդիպում է նրանց եվ թողահար ընկնում է գետին, ծածկում գլուխը: Շահը մոտենում եվ հարցնում է՝ «Ով ես՞», քահանան ասում է ինքը կին չունի եվ համբուրում է շահի ոտքերը, իսկ շահը ասում է՝ «վերցրու այս կանանցից ում ուզում ես», բայց քահանան հրաժարվում է, դրա վրա շահը գրություն է տալիս որ նրան ոչ ոք չի վնսաի իր կանանց տեսնելու համար, եվ ասում է՝ «կեցցես քահանա, աղոթիր ինձ համար»:
• Մի գլխում էլ պատմում է Մեխլուի մասին, որը 1606 թ.-ին իր 500 հետեվորդներից ընտրեց 12 հոգի՝ (հայեր եվ թուրքեր): Նա Գանձասարի վանականներից էր, սակայն նրան քշել էին այնտեղից, դրա վրա նա գնում է Գանձակի խանին մոտ բողոքելով որ իրեն վանքից քշել են այն պատճառով որ ասել է թե Մահմեդը իսկական մարգարե է: Խանը կարգադրում է Աղվանից կաթողիկոսին թույլ տալ Մեխլուին քարոզելու, դրանից հետո Մեխլուն որ վանականին որ հանդիպեր մերկացնում եվ սաստիկ ծեծում էր ասելով որ՝ «Ով որ այդ վանականին մի բան տա կընկնի դժոխք»: Բայց եկեղեցին բողոքեց նրան դեմ, ուստի Երեվանի Ամիրգունա խանը նրան գցել տվեց ջուրը որպեսզի խեղդվի, բայց Մեխլուն փրկվեց եվ մեկնեց Քանաքեռ, որտեղ մեկը նրան խնդրում է մեղքերի թողություն տալ նրան, իսկ Մեխլուն ասում է՝ «եթե մի վանականի սպաննես մեղքերիդ թողություն կլինի»: Եկեկղեցին ի վերջո ներում է Մեխլուին որը հեռանում է Կարին եվ այնտեղ էլ վախճանվում:
• Զքարիան պատմում է նաեվ հայոց կաթողիկոսների մանկահավաքների մասին, նաեվ մարդակեր գայլերի, օձերի մասին: Զաքարիայի բերած զրույցների հիմքը իրական է, բայց նա ոչ միշտ է սուտը տարբերում իրականից, եվ լսածներին շատ է հավատում, գրում է նաեվ մանր-մունր բաների, եվ ինչ որ լսել կամ տեսել է եվ իրեն կարեվոր է թվացել, ընդգրկել է իր պատմության մեջ երկրաշարջ, արեվի խավարում, սով, մառախ, երկնային օդերեվույթներ, զրույցներ, առասպելական պատմություններ, եվ բոլորը նրա համար կարեվոր են: Առաջին հատորի վերջում եվ երկրորդ հատորում գրում է իր տեսածը, եվ այդ գրածիծ երեվում է թե հայ ու պարսիկ մտքերը ինչով էին զբաղվում: Երեվում է հայ ժողովրդի աշխարհայեցությունը, բարքերը, նիստ ու կացը, սնոտիապաշտությունը, հավատալիքները, որոնք նրա երկում ավելի պարզ են ցոլանում քան մեր պատմիչներից որեվե մդկի մոտ: Առաջին անգամ մենք այդտեղ տեսնում ենք մեր գյուղը՝ Քանաքեռը:
• Երկում տրվում է նաեվ 1605 թ.,ի բռնագաղթի, Երեվանի խաների, հարկային բեռի, կամայականությունների, հայոց կաթողիկոսների, մյուս եկեղեցականների, նաեվ առեվտրականների մասին: Երկրորդ գրքի երրորդ գլխում պատմում է պարսկա-թուրքական պատերազմների մասին, գրում է որ մարդկանց սրտերը քարացած են, միայն շահի ետեվից են ընկնում, եվ մարդ սպաննելը նրանց համար սովորական բան է: Երեվանի խանը, շահը, ում ուզեն սպաննում են, կամ նեռում են, շատ լավ է պատմում այն հայերի մասին ովքեր չուրանալով հավատը սպաննվում են: Լավ է տալիս Երեվանի 1679 թ.-ի երկրաշարջի մասին երբ շատ ավերածություններ եղան:
• Զաքարիա Քանաքեռցու երկը առաջին անգամ հրատարկվել է 1870 թ.-ին Վաղարշապատում, իսկ 1876 թ.-ին Բեդերպուրգում լույս է ընծայվել ֆրանսերեն՝ Բրոսեյի թարգմանությամբ, 1969 թ.-ին Երեվանում ռուսերեն հրատարակությամբ:
Subscribe to:
Post Comments (Atom)
No comments:
Post a Comment